ویژه‌نامه جایزه علم و فناوری پیامبر اعظم(mustafaprize)/ محمدرضا عارف: اگر زمینه کار علمی میان کشورهای جهان اسلام فراهم شود دیگر ما شاهد فرار مغزها نخواهیم بود که متاسفانه یک آفت بزرگی برای مسلمانان و جهان اسلام است. ریشه فرار مغزها در عدم توجه و عدم وجود امکانات و برخوردهای غیرمنطقی و بوروکراتیک با دانشمندان است. دانشمند آزادی علمی می‌خواهد. مسائل مادی در مراحل بعدی است.
به گزارش پایگاه خبری-تحلیلی فناوری و نوآوری به نقل از ویژه‌نامه جایزه علم و فناوری پیامبر اعظم(mustafaprize)، گفت‌وگوی علمی و فرهنگی با شخصیتی که حاشیه های سیاسی بسیاری را در ماه های اخیر با خود یدک کشیده است، کاری جذاب و در عین حال دشوار است. دکتر محمدرضا عارف گر چه با حضور در جایگاه معاونت اولی رئیس جمهور تا سال 1384، چهره ای شناخته شده بود اما کاندیداتوری اش در انتخابات ریاست جمهوری 1392 و انصرافش، او را بیش از پیش در معرض توجه افکار عمومی قرار داد. با این حال شخصیت علمی و فرهنگی او شخصیتی دوست داشتنی تر و به مراتب بالاتر از شخصیت سیاسی اوست. این را می شود در بحث و گفت وگو با وی درک کرد. گفت وگوی ما با دکتر عارف در دفتر بنیاد امید ایرانیان انجام شد. دفتری با شکل و شمایل قدیمی اما منظم و باصفا. این گفت وگو درباره توازن علمی جهان اسلام و دغدغه دانشمندان برای هم اندیشی و هم افزایی علمی در میان مسلمانان است و گر چه هیچ ارتباطی به دنیای سیاست ندارد اما جذابیت ها و آموختنی های قابل ذکری را می توان در خواندن آن یافت. قابل ذکر است که دکتر محمدرضا عارف یکی از کسانی است که در تصویب کردن جایزه علمی و فناوری پیامبر اعظم(ص) نقشی بسزا داشته است. وی یکی از اعضای حقیقی سیاستگذاری جایزه نیز هست. گفت وگو با وی را در ادامه می خوانیم.
-جناب دکتر عارف! اکنون در برخی رشته های علمی ما پیشرفت های قابل توجهی داشته ایم و توانسته ایم حرف های زیادی برای گفتن داشته باشیم اما به نظر می رسد در برخی رشته های مهم مانند علوم ارتباطات و مخابرات دورنمای مشخصی نداریم. آقای دکتر به نظر شما ضریب رشد علمی در ایران طی دهه اخیر متوازن بوده است؟
*رشد علمی ما در کل خیلی
خوب بوده است؛ اگر بخواهیم رشد علمی را در مقاله‌های علمی تعریف کنیم. خوشبختانه
در سالیان اخیر رشد علمی ارزنده ای داشتیم و تقریبا به هدف گذاری ای
که در سند چشم انداز برای رسیدن به رتبه
اولی در منطقه داشتیم رسیده ایم. البته پایگاه های مختلف، رتبه های گوناگونی از
رشد علمی ما ارائه می کنند. مثلا پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس(Scopus) رتبه ما را 15 وisi این جایگاه را 20 اعلام
کرده است. طبق رتبه بندی اسکوپوس ما از ترکیه جلوتر هستیم اما طبق نظر isi ترکیه از ما جلوتر است.
در سند چشم انداز یک سری از علوم و فناوری را اولویت قرار داده شد که نانو یکی از
آنها بود. جمع بندی این بود که در اوایل دهه هشتاد در نانو از دیگر کشورها عقب نمانیم و از آنجا که این فناوری،
نوپا بود می توانستیم پا به پای دنیا پیش برویم. رتبه زیر 15 را برای این رشته در
نظر گرفتیم. حقیقتا به آنچه که می خواستیم رسیدیم و اکنون رتبه ما در نانو تک رقمی
است. در هوافضا نیز همینطور. درict هم ما اولویت پیشرفت داشتیم اما متاسفانه عقب
هستیم. اکنون رتبه 66 را در ict
در دنیا داریم که رتبه خوبی نیست. دلیلش هم مشخص است. سهم ما در ict از تولید ناخالص داخلی 5/1 درصد است. در خاورمیانه 5/5 درصد است. متوسط دنیا 7
درصد است. ict
یکی از مزیت های ما است چون نیروهایی که ما در این رشته داریم جزء بهترین‌ها
هستند. چون نخبه های ما به این رشته اقبال نشان می دهند. اگر ما سرمایه گذاری جدی‌تری
می‌کردیم قطعا وضع ما بهتر از این بود. پس باید به این رشته توجه بیشتری کنیم تا
سهم آن را بالا ببریم چون اشتغالزایی بالایی هم دارد. البته در تولید ما
دستاوردهای ارزنده‌ای داشتیم. ما بالای حدودا 85 درصد نیازهایمان را در داخل می
توانیم تامین کنیم. فارغ التحصیلان ما در این رشته جزء بهترین های دنیا هستند.
زمینه اینکه جایگاه بهتری در دنیا داشته باشیم وجود دارد. سیاستگذاری و سرمایه
گذاری با نگاه به منطقه می تواند اوضاع را بهتر کند. اگر الگوی توسعه نانو را در ictداشته باشیم در آینده نزدیک اتفاقات بسیار خوبی برایمان خواهد افتاد.
-پس می شود این گزاره را مطرح کرد که تحریم ها بر روی رشد یکسری از علوم ما تاثیر مثبت گذاشته و روی برخی دیگر تاثیر منفی؟
باید به این موضوع توجه
داشته باشیم که تحریم اصولا چیز خوبی نیست. پس نباید دایما عده ای از فایده تحریم
سخن بگویند!! اگر صادقانه بخواهیم برخورد کنیم باید بگوییم که تحریم‌هایی که به ما
تحمیل شد بر خوداتکایی و رشد علمی ما اثر مثبت داشت. ما در بخش های دفاعی مدعی
هستیم که خودکفا شده‌ایم. عامل اصلی‌اش هم تحریم بود. در بخش‌های علمی هم این طور
بود. چون پیشتر متاسفانه بخش های مختلف نگاهشان در وسایل پیشرفته، خرید فناوری و
تجهیزات از خارج بود با محدودیت هایی که تحریم ایجاد کرد عملا جلوی این خریدها
گرفته شد و بالاجبار نگاه‌ها به سمت داخل آمد و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ما
توانستند کارهایی برای رفع نیازها انجام دهند. البته این را هم باید توجه باشیم که
اگر این تحریم‌ها نبود و ما هم رابطه علمی مثبتی با دنیا داشتیم شاید می‌توانستیم
در برخی بخش‌ها به دستاوردهای بهتری دست یابیم. تحریم بیشتر در بخش اقتصادی و
عمرانی تاثیر منفی گذاشت اما در بخش تولید علم اثر منفی چندانی نداشته است و علی
رغم تحریم ها رشد علمی ما خوب بوده است.
-بحث رابطه با دیگر کشورها مطرح شد. می خواستم بدانم اگر ما در همین دوران تحریم می توانستیم با کشورهای هم مکتب خودمان یعنی جهان اسلام ارتباط قوی تری داشته باشیم آیا با توجه به وضعیت علمی این کشورها، رابطه با آنان دستاوردی برای ما می توانست داشته باشد؟
مشکلی که ما در این زمینه داریم آن است که دیپلماسی سیاسی‌مان را با دیپلماسی علمی و عمومی یکی کرده‌ایم. بین روابط سیاسی و علمی با کشورهای منطقه و جهان اسلام نتوانستیم تفکیک قائل شویم. این مساله را باید به صورت خاص حل کرد. اگر با کشوری در منطقه مشکل سیاسی داریم می‌توانیم همکاری های علمی و فرهنگی را افزایش دهیم و تحت تاثیر فضای سیاسی قرار نگیریم. اگر این نگاه را داشته باشیم اتفاقا همکاری علمی و فرهنگی سبب کاهش اختلافات سیاسی خواهد شد. واقعیت این است که ما در جهان اسلام رتبه اول علمی را دارا هستیم. در این میان علم ما بومی است و دانشمند وارداتی نداریم. باید گسترش همکاری های علمی با دنیای اسلام در اولویت کار قرار بگیرد.همکاری مشترک با کشور های اسلامی به نفع ما هم هست.
-پس جهان اسلام به لحاظ علمی می تواند به ما کمک کند؟
بله. شما نباید بحث علمی را یک طرفه بدانید. اینکه ما وضعیت علمی بهتری نسبت به سایر کشورهای مسلمان داریم دلیل نمی شود که بگوییم ما می توانیم به آنها کمک کنیم و آنها کاری از دست شان بر نمی آید. برجسته‌ترین استاد رابطه‌اش با دانشجو رابطه یکطرفه نیست. پس اگر ما ارتباط علمی‌مان را با دنیای اسلام بیشتر کنیم هم ما می توانیم از داشته‌های آنها بهره بگیریم و هم نتیجه‌اش ارتقای علمی در دنیا اسلام خواهد شد.
-پس جایزه علمی پیامبر اعظم(ص) می تواند در این زمینه پیشگام و جلوبرنده باشد؟
دقیقا همینگونه است. یکی از بحث‌ها و چالش‌های امروز ما ارتباط با دنیای اسلام است. غرب نمی خواهد که این ارتباط شکل بگیرد. منافع غرب در اختلاف بین دنیای اسلام است. حتی در بحث‌های علمی تلاش می کنند دستاوردهای خود را راحت‌تر به این کشورها وارد کنند. ما معتقدیم که اگر همکاری بیشتری بین کشورهای اسلامی در زمینه‌های علمی وجود داشته باشد علی الاصول نیازهای علمی را هم می توانیم با کمک هم تامین کنیم. برخی از سران کشورهای اسلامی که به ایران می‌آمدند این دیدگاه را با آنان در میان می گذاشتیم و آنها هم تایید می‌کردند ولی هنوز یاد نگرفته‌ایم که چگونه با هم کار کنیم. ساز و کارهای تشویقی می تواند در توسعه این همکاری‌ها موثر باشد و یکی از این ساز و کارها دادن جایزه‌های علمی است. نفس برگزاری یک جشنواره و یک کنفرانس کمک زیادی در افزایش همکاری همگرایی می‌کند. با این نگاه جایزه علمی پیامبر اعظم(ص) تصویب و خوشبختانه از آن استقبال خوبی در دنیا اسلام شده است. من به شخصه بسیار خوشبین هستیم به برگزاری موفق آن. این جایزه محملی برای همگرایی دانشمندان اسلام خواهد بود. دانشمندان مسلمان به واسطه همکاری در این جایزه با یکدیگر بیشتر تعامل خواهند کرد. در اساسنامه جایزه هم مطلبی موضوعی مبنی بر اینکه ایران بخواهد به تنهایی آن را برگزار کند و نگاه انحصاری بر روی آن داشته باشد وجود ندارد. بزرگان دنیای اسلام در این جایزه حضور خواهند داشت. نگاه در این جایزه نگاه به دنیای اسلام و همگرایی و همکاری با دنیای اسلام در برگزاری این جایزه است تلاش ما هم این است که وقتی برگزیده ها را معرفی می کنیم مجموعه جهان اسلام به اتفاق آنها را قبول داشته باشند.
-با توجه به اینکه بر همگرایی در جهان اسلام تاکید شده، بنابراین می شود گفت که در پس ذهن سیاستگذاران جایزه، موضوع فرهنگی جهان اسلام نسبت به مسائل علمی اهمیت داشته است؟
هدف اول همگرایی علمی است. ما جایزه فرهنگی در دنیا اسلام هم داریم با عنوان جایزه امام خمینی(ره). جایزه پیامبر اعظم(ص) اولویتش فناوری و مسائل علمی است. البته یکی از نتایج این جایزه هم می‌تواند مسائل فرهنگی باشد اما اصل موضوع، همگرایی میان دانشمندان کشورهای اسلامی در زمینه های علم و فناوری است.
-برای بعد از اعطای جایزه هم فکری کرده‌اید؟ مثلا اتفاقات عملی با محوریت برگزیدگان صورت گیرد یا دستاوردهای آنان به مرحله تولید برسد؟
*این را توجه داشته باشید که دستاوردهای این دانشمندان متعلق به خودشان است و ما نمی توانیم نسبت به آن نظری داشته باشیم. اما با توجه به اینکه پارک علمی- فناوری پردیس بسیار موفق بوده است قرار بر این است که این پارک با دانشمندان برگزیده وارد تعامل شود تا بتواند ایده برگزیده به مرحله تولید برسد. البته در صورت تمایل منتخبین قطعا همکاری خواهیم کرد تا ایده های دانشمند به تولید برسد.
-در فراخوان جایزه اشاره نشده است که از ایده دانشمند برگزیده یا از وجود او بهره ای به نفع جهان اسلام صورت بگیرد. مثلا در جایزه نوبل، کسی که برگزیده شده است حتما در دانشگاه های مختلف و معتبر جهان حضور پیدا می کند و درباره ایده اش سخنرانی و انتقال تجربیات می کند...
*ما فراتر از این موضوع را در جایزه پیامبر اعظم (ص) دیده‌ایم. گفته ایم که در دوره‌های بعدی از وجود دانشمندان برگزیده در انتخاب ایده‌ها و داوری بهره خواهیم گرفت. این دانشمند قطعا از اندوخته های علمی‌شان به نفع جهان اسلام بهره گرفته خواهد شد.شیوه کار با نظر خود آنان مشخص خواهد شد.
-فکر نمی کنید میزان نسبتا زیاد جایزه در دوره اول کمی کار را برای دوره های بعد مشکل کند؟
*از ابتدا وقتی طرح جایزه
مطرح شد نگاه برگزارکنندگان به جایزه‌های بزرگ بود. نمی توانیم سهم جایزه نوبل را
در توسعه علم نادیده بگیریم. بنابراین علی رغم مشکلاتی که وجود داشت تلاش کردیم سطح جایزه
پیامبراعظم(ص) را در سطح نوبل ببینیم.تامین کننده اعتبار فعلا دولت است. منتهی در
بحث‌هایی که داشتیم این موضوع مورد توجه قرار گرفت که کم کم رابطه و وابستگی جایزه
به دولت از بین برود. دولت برای همیشه نمی‌تواند این جایزه را تامین کند. باید با
امکاناتی که به صورت سرمایه ثابت در اختیار دبیرخانه قرار می گیرد هزینه‌های دوره‌های
بعدی تامین شود. یکی از راهکارهایی که مطرح است موضوع وقف است. جایزه نوبل هم
دقیقا از این طریق هزینه ها را تامین می کند باید به صورت داوطلبانه و از
طریق نهادهای عمومی و مردمی سرمایه‌هایی
جذب شود و از محل سود حاصل از این سرمایه‌ها
مبلغ جایزه تامین شود.
-با توجه به اینکه جایزه نوبل طی دوره های مختلفی که برگزار کرده فقط به دو دانشمندان مسلمان تعلق گرفته است، آیا می توانیم امیدوار باشیم که جایزه پیامبر اعظم(ص) این خلاء را پر کند؟
این جایزه مربوط به دنیای اسلام و سایر کشورها و دانشمندان مسلمان است. هدف هم افزایی علمی در دنیای اسلام و در میان دانشمندان مسلمان است و نشان دادن سهم بالای مسلمانان در تولید علم است. شاید در دوره‌های بعد این جایزه به همه کشورهای دنیا تعمیم یابد. امیدوارم این جایزه جایگاه ارزشی خود را در میان جایزه های مطرح دنیا پیدا کند و در معرفی دستاوردهای دانشمندان دنیای اسلام موثر واقع شود.
-پس می توان تلویحا این موضوع را پذیرفت که مسلمانان در دنیای علم ضعیف عمل کرده اند که نتوانسته‌اند جایزه نوبل بیشتری بگیرند؟
ضعف کشورهای اسلامی در تولیدات علمی در دنیای معاصر یک واقعیت است. مسلمانان در گذشته دوران طلایی در علم داشته‌اند اما به خاطر بی‌توجهی به دانشمندان و تولید علم، غرب از ما جلو افتاده است. بر این باوریم که با برنامه ریزی دقیق دنیای اسلام می تواند جایگاه واقعی خود را در علم پیدا کند. جایزه‌هایی مانند جایزه علمی پیامبر اعظم(ص) می تواند مشوق خوبی برای این پیشرفت باشد. امیدوارم دنیای اسلام با همکاری و همدلی درصدد جبران عقب افتادگی ها در 2-3 سال اخیر باشد و این اقدام وظیفه سازمانهای بزرگ در دنیای اسلام و دانشگاه ها و آکادمی ها است.
-مشکلات داخلی و عدم ثبات منطقه ای هم تاثیر گذار بوده است؟
در کل بی تاثیر نبوده است، اما توجه داشته باشید که ما در جمهوری اسلامی سی سال اخیر با جنگ و تحریم‌های زیاد روبه رو بودیم ولی رشد علمی مان بسیار بالاتر از دوره هایی است که ادعای علمی بودن و وارد شدن به دروازه های تمدن بزرگ را می دادند. در سال 1350 ما 9 مقاله در isiداشتیم اما الان سالانه بیش از 27هزار مقاله داریم البته نمی‌خواهم وضعیت امروز را با گذشته مقایسه کنم. هنوز راه زیادی برای طی کردن داریم. تازه شروع کرده ایم. می خواهم بگویم اگر دانشمند را همراهی کنیم و دولت مقابل او قرار نگیرد و مانع تراشی نکند حتما رشد علمی خواهیم داشت. ما می خواهیم این نگاه را در دنیای اسلام جاری کنیم. به این رشد هم راضی نیستیم چون پتانسیل جهان اسلام در علم، بالاست. اگر زمینه کار علمی میان کشورهای جهان اسلام فراهم شود دیگر ما شاهد فرار مغزها نخواهیم بود که متاسفانه یک آفت بزرگی برای مسلمانان و جهان اسلام است. ریشه فرار مغزها در عدم توجه و عدم وجود امکانات و برخوردهای غیرمنطقی و بوروکراتیک با دانشمندان است. دانشمند آزادی علمی می خواهد. مسائل مادی در مراحل بعدی است.
-به نظر شما این جایزه می تواند اختلافات فرقه ای را کاهش دهد؟
خوشبختانه در حال حاضر استقبال خوبی از جایزه پیامبر اعظم(ص) شده است تلاش ما این است که این جایزه همگرایی و تفاهم را بین کشورهای اسلامی بیشتر کند و باعث تفرقه نشود البته رقبای ما برخی حرکات علمی و ترویجی که شروع کردیم بدلش را زدند.ممکن است در این مورد هم اتفاق بیفتد. اما امیدوارم که دنیای اسلام و رقبای ما در کنار ما قرار بگیرند و با هم جلو برویم چون مساله اصلی ما همگرایی در دنیای اسلام است. مساله مطرح شدن نام ایران نیست. اساسنامه جایزه موید این مهم است. البته اگر آنها جایزه دیگری راه بیاندازند هم هیچ اشکالی هم ندارد و انشالله آن جایزه هم در گسترش همکاری بین دانشمندان کمک خواهد کرد.
-آیا فکری هم در این زمینه شده است که رقابت برای گرفتن این جایزه به گونه ای نباشد که مقابل هدف جایزه یعنی هم گرایی قرار بگیرد؟
فکری که در این باره شده است این بود که برجستگان حقیقی و حقوقی در شورای سیاستگذاری و در داوری جایزه مشارکت جدی داشته باشند.مثل حضور رئیس بانک توسعه اسلامی، رئیس آکادمی علوم جهان اسلام و روسای دو دانشگاه بزرگ اسلامی قطعا در این ارتباط موثر و کمک کننده می باشد. تلاش خواهد شد با ارتباط نزدیک با نزدیکترین و برجسته ترین دانشگاه ها آکادمی ها و مراکز علمی دنیای اسلام این اتفاق بیفتد.
