دکتر سید حمید جمال‌الدینی؛ مشاور توانمندسازی و نوآوری بنیاد ملی نخبگان در یادداشتی با عنوان «مهاجرت؛ مفاهیم و آمار آن» ضمن تبیین تفاوت بین مهاجرت به معنای فرار مغزها و خروج هدفمند برای کسب علم و خدمت به جامعه در راستای پیشرفت علم و فناوری؛ یکی از تعلقات لازم برای خدمت نخبگان و استعدادهای برتر به کشور را "تعهد اخلاقی" می‌داند. وی در یادداشتی به بیان راهکارها و تجارب کشورهای دیگر و همچنین منابع اطلاعات و اخبار در این زمینه پرداخته است.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری، متن کامل یادداشت دکتر سید حمید جمال‌الدینی؛ مشاور توانمندسازی و نوآوری بنیاد ملی نخبگان بدین شرح است:
1- تفاوت بین مهاجرت نخبگان (به معنای فرار مغزها) و خروج به ویژه خروج هدفمند ودر نیز خروج از چرخه خدمت به جامعه
یعنی مهاجرت به معنای فرار مغزها با هر تعداد، مطلوب هیچ جامعه‌ای نیست و هر دولتی حتی کشورهای پیشرفته نیز در مقابل آن برنامهریزی می‌کنند اما خروج هدفمند و با برنامه و طبق نیاز و در حالت بهتر استفاده از آنها در جهت خدمت به کشور، اولویت همه کشورها حتی کشورهای پیشرفته است. بدین معنا که در عین حال که ما برای فرار مغز ها نباید زمینه را فراهم کنیم و نباید با مدل قفل و زنجیری نیز حرکت کنیم. نباید افراد را به زور نگه داشت بلکه باید تعلقات لازم به ویژه، اخلاقی را در آنان به وجود آورد و آنان را در چرخه خدمت به جامعه و در راستای پیشرفت علم وفناوری قرار دهیم.
2- در بحث مهاجرت نخبگان نکته مهم درخصوص ارائه آمار جامعه مورد بررسی و تعریف نخبه است.
بین نخبه، استعداد برتر و فرد تحصیل کرده همگی تفاوت وجود دارد. اگر منظور تعداد افراد مورد حمایت بنیاد نخبگان می‌باشد این آمار نزدیک 500/13 نفر است که بیشتر استعداد برتر می‌باشند، اگر افراد تحصیل کرده است (در مقاطع مختلف) که باز موضوع تفاوت پیدا می‌کند و اگر باز بدانیم تعریف نخبه فردی است کارآمد، خلاق و نوآور که براساس استعداد ذاتی و اکتسابی در پیشرفت کشور به ویژه حوزه علم و فنآوری دارای نقش برجسته است. این جامعه آمار خیلی محدود می‌باشد و این گروه اکثراً مخاطب ویژه بحث مهاجرت نخبگان در کشورهای توسعه یافته می‌باشند ولی در کشور ما این چنین نمی‌باشد.
3- نخبگان در تعاریف دو گروه در جامعه آماری قرار می‌دهند. یک گروه عام که همان افراد تحصیل کرده‌اند، و یک گروه خاص که در بالا اشاره شد.
4- نکته بعدی منبع اطلاعات و اخبار است، که باز آیا ملاک درخواست ویزا است،اقامت است، خروج برای تحصیلات تکمیلی است یا غیره در خارج کشور یا مهاجرت و اقامت دائمی در کشور دیگر.
5- در خصوص آمار ارائه شده نکته مهم دیگر اینکه باید پازل و خلع موجود را کامل نگاه کنیم نه فقط به یک قسمت آن، زیرا نخبگان یا بهتر بگوییم استعدادهای برتر هم طبق تعریف عام (موضوع 4) و هم خاص، دامنه شناسایی آن بسیار زیاد شده است، دوره‌های تحصیلات تکمیلی چندین برابر شده، افراد تحت حمایت بنیاد ملی نخبگان بسیار زیاد شده، تعاریف ادبی، هنری، کارآفرینی و مهاجرت اضافه شده پس اگر بصورت درصدی خروج بیان نشود آمار صحیح نمی‌باشد ولی آماری درخصوص خروج مدال‌های المپیادهای دانش‌آموزی و رتبه‌های برتر کنکور سراسری که تقریباً 40 تا 50% افراد تحت حمایت بنیاد ملی نخبگان هستند، انجام شده که در رشته‌ها و گروه‌ها و سال‌ها درصدها متفاوت است، آنچه مهم است اینکه در رشته‌هایی که دوره‌های تحصیلات تکمیلی موثر و باز کار مناسب آموزش و توانمندسازی مناسب وجود داشته (مثلاً گروه تجربی) میزان خروج پائین‌تر است البته درخصوص مدال‌های طلای جهانی در بعضی رشته‌ها بالا می‌باشد.
6- موضوع تفکیک مهاجرت یا ماندگاری جسمی و مغزی، یعنی فردی در داخل کشور فقط براساس رفع نیاز کشورهای توسعه یافته با بودجه و امکانات آزمایشگاهی کشور، تولید مقاله می‌نماید (علی رغمی که در داخل کشور است) و یا فردی که از نظر جسمی در خارج کشور است ولی مغز وی در راستای حل معضلات کشور اصلی وی است به ویژه با استفاده از امکانات کشورهای توسعه یافته، در تبیین آن حرکت‌های ادامه تحصیل افراد به خارج کشور تحت عنوان بورسیه‌ها را اگر بررسی کنیم اکثر افراد بعد از خروج، در دانشگاه‌های کشورهای توسعه یافته وارد پروژه‌هایی که براساس نیاز آن کشورها طراحی شده است وارد شدند و در آن راستا هم توانمند شدند و هم براساس توانمندی موجودشان در آن کشور به حل معضل پرداختند و در پایان چون خروج هدفمند براساس رفع نیاز داخل نبود، افراد یا بازنگشتند یا اگر بازگشتند چون براساس نیاز داخل توانمند نشده بودند ورودشان، همزمان با ورود یک دستگاه یا تکنولوژی گردید که در کشور هیچ استفاده‌ای نداشت و منجر به خاک خوردن آن دستگاه در آزمایشگاه، گردید. پس باید ابتدا نیاز مشخص شود و اعلام گردد و بر پایه آن خروج هدفمند طراحی گردد. و بهتر بگوئیم زمینه و فرآیند حضور افراد بدون قید زمان ومکان و حتی حضور در کشور، در چرخه خدمت به جامعه تبیین گردد.
7- نکته مهم اینکه اصولاً ما مُدام به وضع موجود می‌پردازیم (در جایی که به نظر خیلی اهمیت ندارد) و از تدوین و تبیین نقشه راه آینده غافل می‌شویم و بعد از چند سال، زمان را از دست می‌دهیم پس حالا که همه این مطالب را قبول دارند،
الف) راه جهش کشور علم و فناوری با نگاه تولید ثروت است.
ب) ابزار برتری کشور ما، منابع انسانی آن به ویژه نخبگان جوان آن است.
ج) حمایت از این گروه مورد اجماع همه گروه‌های سیاسی و همه نهادها در کشور می‌باشد.
د) هرجا صحبت از عقلانیت، اعتدال و تدبیر است باز نقش نخبگان برجسته می‌گردد، همه همت کنیم نقشه راهی که چند سال پیش با دستور مقام معظم رهبری تدوین آن آغاز گردید تبیین و اجرا کنیم.
و البته نکته دیگر بسترهای قانونی بسیار مناسب برای این حرکت است، الف) سند راهبردی امور نخبگان مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، ب) برنامه توسعه پنجم بخش علم و فناوری ماده 18 و ج) مصوبات هیات محترم هیات دولت و د) عزم معاونت علمی و فناوری ریاست محترم جمهوری ه) الویت خدمت به جامعه و پیشرفت علم و فناوری کشورو نقش افراد در تحقق این امر مهم است.کشور
در اینجا نگاه باید حول محورهای ذیل استوار باشد:
الف) تعاریف دقیق
ب) تدوین نقشه راه ورود به چرخه خدمت به جامعه در صورت نیاز و خروج هدفمند و گزارش و پایش آن در صورت وجود
ج) تفکیک دو موضوع الف- نخبگان و استعدادهای برتر موجود و ب- جذب نخبگان غیر مقیم حتی نخبگان کشورهای دیگر و برنامهریزی برای هر دو گروه هدف برای حضور در چرخه خدمت به جامعه و پیشرفت علم وفناوری
د- علل خروج افراد کاملاً بیرون آورده شود و همچنین علل ماندگاری در داخل و خارج کشور و نیز نیازها و بسترهای مناسب برای ماندگاری و بازگشت مناسب.
ه-راه‌های ارتباط و استفاده از ظرفیت نخبگان بر اساس نیاز کشور به منظور توسعه علم و فناوری و خدمت به جامعه
ولی عوامل مهم:
الف) برقراری امنیت (اعتماد، حقوق پایدار نه مقطعی، منزلت اجتماعی، عدم استفاده ابزاری و مقطعی)
ب) نگه داشت مناسب بر پایه توانمندی سازی مناسب که مقدمه آن بیان نیازها و اطلاعات به صورت شفاف
ج) بسط تجارب موفق
د) اولویت به «علم نافع» و بعد «تولید ثروت» و «رفع نیاز» که همان نوآوری است.
هـ) رشد باغچه‌ای به جای گلخانه‌ای، اصل تنوع در تعاریف، خوب فراگیر بجای عالی محدود، توجه به اجتماعات نخبگانی بجای توجه فقط به فرد نخبه.
و) تبیین نگاه استفاده مناسب برای اثرگذاری مناسب به جای ایجاد موانع بدون هدف
** اشکالات موجود فعلی ایران:
- عدم هماهنگی و ارتباطات و تعاملات
- عدم ارائه برنامه شفاف از اطلاعات و نیازها و فرصت‌ها به صورت عادلانه
- عدم فضای رقابتی و سالم
- عدم فضای بسط تجربه‌ها
- عدم جذب و نگه داشت مناسب
- عدم توانمندسازی مناسب
و نیز توجه به برنامه‌های کشورها دیگر در جذب نخبگان غیر مقیم مثلاً:
الف)چین چندین برنامه دارد:
1) برنامه 100 استعداد به منظور جذب دانشمندان زیر 45 سال، مثلاً امتیاز به هر فرد پرداخت 240 هزار دلار برای 3 سال بود.
یا 2) برنامه صد، هزار، ده هزار استعداد، که هدف جذب 100 نفر تحقق برتر دنیا (برگزیدگان جایزه نوبل) و 1000 نفر با دانش پیشرفته برای توسعه و ارتقای دانشگاه‌های چین و 10 هزار نفر استاد برتر رشته‌های علمی برای کسب دستاوردهای علمی
و یا 3) جذب کسانی که در رشته خود رهبران بین‌المللی هستند و تیم‌های نوآوری ایجاد کرده‌اند یا جذب محققانی که ظرفیت تبدیل شدن به رهبران آکادمیک عالی دارند یا جذب محققان و اساتید جوان «بنیادین» که منجر به ارتقاء کیفیت تحقیق و توسعه می‌شوند
و یا 4) برنامه ایجاد یک پایگاه داده از نیازها در کنار فهرستی از نخبگان خارج از کشور از طریق سفارتخانه‌ها
که امتیازها به افراد شامل:
الف) دریافت پست‌های رهبری و مدیریت در پروژه‌ها
ب) مزایای معیشت برای خود و فرزندان
ج) تأمین شغل همسر و تخمین پذیرش فرزندان در مدارس عالی
هـ) امکان اسکان در هر شهری
و) یارانه به مبلغ 170 هزار دلار و امکانات بیمه‌ای و پزشکی
ز) معافیت از مالیات و حقوق بسیار مناسب می‌باشد
ب) کره جنوبی:
مهم‌ترین برنامه، برنامه بانک مغزها به منظور بهره‌گیری از تخصص‌های مورد نیاز برای گروه‌های خارج کشور و حمایت از شرکت‌های بزرگ فناوری
و یا ج) مالزی:
(ابتکار هفت‌گانه BMG) از طریق،
الف) ایجاد یک شبکه بین‌المللی دانشمندان غیرمتهم با جامعه دانشمندان داخلی،
ب) ایجاد پنل‌های تخصصی مطالعاتی
ج) توسعه پایگاه‌های علمی قوی
د) تسهیل همکاری و تجاری‌سازی تحقیق و توسعه
هـ) تصویب و راه‌اندازی برنامه بازدید برجستگان.
هـ) تایوان که مهم‌ترین برنامه تاسیس پارک علمی و صنعتی هیسنچو و شرکت‌های دانش‌بنیان
و یا و) برنامه ویژه (UNV) برای انتقال دانش از طریق اتباع مهاجر (Tokten) که یک برنامه نوآورانه سازمان ملل است که برای اتباع مهاجر به منظور انتقال تکنولوژی فرصت حضور افراد را برای 2 هفته تا 3 ماه به کشور خودشان می‌دهد.البته این برنامه‌ها بر مبنای نظریه چرخش نخبگان با محوریت بازگشت نخبگان طراحی گردیدکه می‌توان فهمید که کشورها سرمایه گذاری‌های بسیار بالایی در این خصوص کرده‌اند. به نظر می‌رسد با توسعه فضای مجازی و واقعیت‌های دیگر، راه صحیح تبیین فرآیندها زمینه‌های مناسب برای حضور نخبگان و استعدادهای برتر ایرانی و غیر ایرانی در چرخه خدمت به جامعه و توسعه علم و فناوری و تولید ثروت، ضرورتا بدون توجه به قید مکان و زمان می‌باشد.
نکته خیلی مهم:
- ابتدا باید نیازها و اولویت‌ها بیان شود به صورت پروژه‌های بزرگ و ملی و بعد افراد داخل براساس آن رفع نیاز توانمند شوند (چه در داخل و در چهارچوب خروج هدفمند و کسب دانش) تا زمینه اثرگذاری مناسب فراهم شود. البته نه فقط در بخش دولتی، بلکه با همکاری و همیاری تمام توان بخش خصوصی.
