شاید بتوان احمد وثوق را مغز متفکر
پژوهشگاه رویان نامید. مردی که اکنون معاون پشتیبانی و خدمات تخصصی این
پژوهشگاه است. او در جریان جزئیات تمام طرح‌های پژوهشگاه رویان است. مردی
که می‌تواند به سؤالات مربوط به شبیه سازی، سلول درمانی، درمان ناباروری و
... پاسخ دهد.
به همین منظور به سراغ این متخصص رادیولوژی و سونوگرافی رفتیم و از او در
مورد آخرین وضعیت شنگول و منگول، طرح‌های در دست اجرای پژوهشگاه، درمان
بیماری‌ها و ناباروری پرسیدیم و او به ما خبر نوه دار شدن شنگول و منگول را
داد و گفت که امروز می‌توانند در پژوهشگاه رویان نوزاد مبتلا به تالاسمی
را شناسایی کنند و حتی در شرایط هم می‌توان تالاسمی را درمان قطعی کرد.
او حتی از پروژه‌ای خبر داد که اگر به نتیجه قطعی برسد، مران عقیم نیز می‌توانند پدر شوند.
برای شروع از پروژه‌هایی که در پژوهشگاه رویان در دست اجرا است بگویید .چه خبر خوشی برای مردم دارید.
وثوق: پروژه‌های کنونی رویان در سطح بسیار ریز و علمی و در سطح مولکولی و
سلولی در حال انجام است و خبرهای آن هنوز رسانه‌ای نیست و به درد جامعه
عمومی نمی‌خورد. از آن تیپ کارهایی است که فقط در رقابت میان مراکز موثر
است. بیشتر در جهت تایید کارهای قبلی یا بسترسازی برای کارهای آینده صورت
می‌گیرد.
در حد کارهای بسیار پایه، مانند نقشه مولکولی، پی بردن به بعضی صفات
پروتئین‌هاست که قابل طرح با مردم نیست اگر چه در محافل علمی دنیا قابل
ارائه است و می‌توان با آن پز داد.
این بسترسازی که می‌گویید، برای چه منظوری در حال انجام است؟
وثوق: تمام تلاش ما این است که در نهایت دستاوردها به این بینجامد که ما
بتوانیم اصل سلول را بشناسیم و تمام نکات ناشناخته آن برای ما نمایان شود و
از این شناسایی به وظایف هرکدام از پروتئین‌هایی که در سلول‌ها وجود دارد
پی ببریم و نقشی که آنها ایفا می‌کنند را بدانیم.
با شناسایی این پروتئین‌ها و عملکرد آنها ما می‌توانیم پیش‌آمدهایی که برای
یک انسان قرار است رخ دهد را شناسایی کنیم. این پیش‌آمدها می‌تواند هم
رخدادهای خوب در جهت تکامل بشر و افزایش سلامت باشد و هم رخدادهایی که ممکن
است که موجب عوارضی برای انسان شود. به عبارت دیگر شناسایی استعدادهای
مولکولی افراد در شکل گیری سلامت آینده آنها. یعنی اینکه آنها در آینده آیا
بیمار می‌شوند یا خیر یا اینکه به چه بیماری مبتلا می‌شوند.
پیش بینی است یا درمان؟
وثوق: فعلاً پیش بینی است. یعنی نقشه پروتئینی سلول افرادی که مبتلا به یک
بیماری هستند را ترسیم و آن را با افراد دیگر مقایسه می‌کنند تا تفاوت‌های
آنها را متوجه شوند. ممکن است که این فرد بیمار تنها در یک مولکول یا فرد
سالم تفاوت داشته باشد و این یک مولکول باعث شود که فرد، مبتلا به بیماری
صعب‌العلاج شود و فرد فاقد این مولکول یا پروتئین هرگز مبتلا به آن بیماری
خاص نشود.
پس فعلاً در حال بررسی راهکارهای شناسایی عامل بیماری‌ها هستید؟
وثوق: بله. علم دنیا به این سمت می‌رود که بتواند این عوامل را شناسایی کند که منجر شود به برداشتن قدم‌هایی برای پیشگیری.
یعنی اگر که به نقشه سلولی نوزادی که متولد می‌شود برسند، حدس می‌زنند که
اگر 60 سال عمر کند، مثلاً به علت وجود یک نوع پروتئین خاص، دچار بیماری
ریوی شود. بعد بیایند در آینده فکری کنند برای اصلاح این پروتئین معیوب.
یعنی ممکن است در صورت موفقیت، پروتئین‌های سلولی یک جنین طوری اصلاح شود که فرد بعد از تولد هرگز بیمار نشود؟
وثوق: این ژن درمانی قبل از تولد است و دانشمندان فعلاً تمرکزشان روی این
مبحث نیست. الان کارهایی که در مورد جنین انجام می‌شود بیشتر درمان است؛
مثلاً اختلالات گوارشی او را جراحی و درمان می‌کنند.
اما اینها عوارض است که اتفاق افتاده و بعد درمان یا اصلاح می‌شود، بحثی که
ما داریم این است که به عوامل این ناهنجاری‌ها پی ببریم و این عوامل را
قبل از بروز بیماری برطرف کنیم.
اکنون دنیا در حال تلاش برای دستیابی به این علم است که در مواردی موفق شده
و در مواردی هم به جایی نرسیده است. این نوعی از فعالیت است که اکنون
انجام می‌شود و نوع دیگر هم به این نحو است که تفاوتی نمی‌کند. در هر
زمینه درمانی – سلول درمانی یا دارو درمانی- همه به این سمت حرکت می‌کنند
که بهترین روش درمانی را به دست آورد. یکی بهترین وسیله جراحی را ابداع
می‌کند، یکی بهترین دارو را درست می‌کند و ما هم به دنبال بهترین سلول با
بیشترین کاربرد و کمترین عوارض هستیم.
این فعالیت‌ها خیلی علوم پایه‌ای شده است. مثلاٌ وقتی که بحث این می‌شود که
ما بیاییم در ضایعات مغزی فعالیت‌هایی بکنیم که به درمان ام‌اس، پارکینسون
و سکته‌های مغزی برسیم اینها مباحثی هستند که زیاد به درد رسانه‌ای شدن
نمی‌خورد.
بالاخره مردم دوست دارند که اخبار خوب از پیشرفت علم کشور بشنوند.
وثوق: این مطالعات در دست انجام، ممکن است در آینده به نتایج بسیار خوبی
برسد. به دستاوردهای خیلی خوبی نیز رسیده‌ایم اما این دستاوردها ممکن است
برای عام مردم به علت پیچیده بودن مباحث علمی‌اش قابل فهم نباشد . ما دوست
داریم که بیشتر خدماتی که قرار است به مردم ارائه شود را به آنها اطلاع
رسانی کنیم تا کارهایی که روی لبه علم در حال انجام است.
با این
حساب امکانش هست که انسانی متولد شود که به هیچ وجه بیمار نشود؟ مانند
آنچه که در برخی فیلم‌های سینمایی در مورد سربازان دیده می‌شود.
وثوق: فعلاً همچین امکانی را نمی‌شود تصور کرد. به دلیل اینکه فعلاً تلاش
بر شناخت عوامل بیماری‌ها است. به عبارت دیگر شاید ما تنها بتوانیم 100
عامل از هزار عامل بیماری‌ها را شناسایی کنیم و این عوامل ناشناخته بمانند و
هیچ وقت نمی‌توان همچین تضمینی داد. چرا که تنوع بیماری‌ها و پروتئین‌های
موثر در بروز آنها آن قدر فراوان است که بعید است کسی بتواند همچین ادعایی
کند که من می‌توانم سبب تولد همچین انسانی شوم.
باید بگویم که قابل پیش بینی نیست در آینده چه بیماری‌هایی می‌خواهد بروز پیدا کند که تازه بشر به دنبال پیدا کردن عواملش باشد.
بحث تولید اسپرم از سلولهای بنیادین به کجا انجامید؟
وثوق: ما ثابت کردیم که سلولهای بنیادین قابلیت تبدیل به هر سلولی را
دارند، از جمله اینکه ما موفق به تولید پیش‌سازهای اسپرم از سلولهای
بنیادین شدیم.
اسپرم تکامل یافته پیش‌سازهایی دارد؛ از یک مرحله‌ای سلول شروع می‌کند به
تکامل تا تبدیل به اسپرم کامل شود. ما اکنون توانسته‌ایم که این پیش‌سازها
را تولید کنیم. ولی هنوز هیچ کس نتوانسته یک اسپرم کامل را در دنیا تولید
کند.
پس مردان عقیم امیدوار باشند که به زودی می‌توانند پدر شوند؟
وثوق: امیدواری هست که بتوانیم این مشکل مردان نابارور که مشخصاً مربوط به
تولید اسپرم می‌شود را برطرف کنیم. اما باید تأکید کنم که نیازمند تحقیقات
مستمر و زمانبر است و به سرعت نمی‌توان به آن دست یافت.
با این حساب خانم‌ها نیز می‌توانند از سلولهای بنیادین خود اسپرم تولید کنند و از خود باردار شوند.
وثوق: همانطور که می‌دانید احتمال تولید هر نوع سلول از سلولهای بنیادین
وجود دارد و از نظر علمی این امر غیر محتمل نیست. اما چیزی که در مورد
تحقیقات سلولهای بنیادین در ایران به خاطر شرع و اخلاق پزشکی و اسلامی و چه
در کشورهای دیگر دنیا اساس است، پایبندی به تفاهمنامه ای است که تحقیق بر
روی سلولهای بنیادین از جمله آنهایی که منشاء آن جنین انسان است را منوط
به رعایت اخلاق می‌کند.
نباید کار و تحقیقی انجام شود که با عرف اخلاق پزشکی در تضاد باشد و این
کار نیز از جمله مواردی است که مراکز پزشکی به آن ورود پیدا نمی‌کنند.
درمان‌های ناباروری به کجا رسید؟
وثوق: در موضوع درمان‌های ناباروری به طور قطع و یقین همسطح پیشرفته ترین
کشورهای دنیا در حال حرکت هستیم. هم از جهت تجهیزات، هم از جهت نوع درمان و
هم از لحاظ وسایل مصرفی و محیط کشت و ... به صورت خیلی معمولی در حال
انجام است.
ضمن اینکه به اثبات رسیده است که متخصصان ایرانی ماهرترین افراد در درمان
ناباروری هستند. در این زمینه نه تنها وابستگی به خارج از کشور نداریم،
بلکه به وفور و فراوان خارجی‌ها به ایران می‌آیند تا ناباروری خود را درمان
کنند.
شما در رویان چند بیمار خارجی دارید؟
وثوق: بهتر است بپرسد همین الآن چند زوج خارجی برای درمان در اینجا حضور
دارند که من بگویم همین امروز بیش از 5 زوج خارجی با ملیت‌های مختلف برای
درمان به رویان آمده‌اند. از کشورهای آسیای میانه، کشورهای عربی و حتی
کشورهای دوردست.
چند درصد زوج‌های نابارور قطعی درمان می‌شوند و چند درصد آنها درمان پذیر نیستند؟
وثوق: درمان ناباروری با توجه به روش‌های کمکی که اکنون وجود دارد، تقریباً در دسترس است. ولی به یک استمرار و پشتکار نیاز دارد.
یعنی زوجین وقتی برای درمان مراجعه می‌کنند، برای درمان باید حوصله داشته
باشند و زمان بگذارند تا هم مشکلشان مشخص شود و هم درمان مناسب آنها انتخاب
داده شود.
بعد از اینکه روش درمانی انتخاب شد، شانس باروری در هر هر دوره درمان محدود
است، یعنی این طور نیست که با یک بار درمان احتمال بارداری به 100 درصد
برسد. بعضی زوج‌ها نیاز به تکرار درمان دارند و باید تحمل داشته باشند و
هزینه آن را که گران هم هست، بپذیرند.
خب بعضی از زوجین به علت گرانی درمان، برای بار دوم و سوم مراجعه نمی‌کنند و از بارداری ناامید می‌شوند.
اکنون درصد کمی هستند که امکان باروری آنها صفر است. آن دسته از مردان
عقیمی که عقیم بودن آنها برگشت پذیر نباشد و گرنه با کمترین استعداد باروری
امکان فرزندآوری وجود دارد.
درمان ناباروری تحت پوشش بیمه نیست؟
وثوق: خیر. امیدواریم که سازمان‌های بیمه گر با توجه به سیاست‌های افزایشی جمعیت کشور پای کار بیایند و با توجه به ابلاغ سیاست‌های کلی نظام سلامت از سوی مقام معظم رهبری، درمان‌های ناباروری هم تحت پوشش بیمه قرار بگیرد.
