به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری، موسی خوارزمی کنار دجله نشسته بود و به موج برداشتن آب نگاه می‌کرد. به جوانی‌اش می‌اندیشید که در اوان 20 سالگی به مرو (پایتخت خراسان در آن زمان) رفته و به دربار مامون عباسی راه یافته بود و سپس به همراهی او عازم بغداد گشته بود. او که زاده خوارزم بود، سرزمینی که به‌عنوان مهد قوم آریایی (ایران ویج ) شناخته می‌شود، سال‌ها بود که زادگاه باستانی‌اش را ترک کرده و ساکن بغداد بود، نه به خاطر این‌که شهر تازه‌ساخت بغداد که توسط منصور عباسی پی افکنده شده بود، در آبادی و رونق زبانزد بود و مهد قصه‌های هزار و یک شب، بلکه همه این‌ها به خاطر «بیت‌الحکمه» بود.
«بیت‌الحکمه» یا «خزانه‌الحکمه» بنیاد علمی معروفی بود که در دوره هارون‌الرشید به تقلید از دارالعـلم جندی شاپور (در دوره ساسانی) در بغداد تاسیس شده و در زمان مامون در نهایت کمال خود بود.
در این مرکز به بررسی و ترجمه آثار یونانی و بابلی و هندی و ایرانی و فرهنگ‌های دیگر پرداخته می‌شد و با گنجینه چندین هزار جلدی‌اش از کتب گوناگون، در آن زمان آرزوی هر دانشمند و دانش‌پژوهی بود. مرد از شهرش کاث در کناره جیحون، پرآب‌ترین رود آسیای میانه، دل کنده بود تا تشنگی‌اش را با چشمه‌های دانش جاری در بیت‌الحکمه فرونشاند.
1 عصر خوارزمی
عصر خوارزمی دوران رنسانس فرهنگی اسلام است. در این دوران در بغداد کار پزشکی در دست یهودیان و مسیحیان بود که اغلب از جندی شاپور آمده بودند و دفتر و دیوان در دست ایرانیان که از حکومت بنی‌عباس حمایت می‌کردند. با توجه به کارخانه تولید کاغذی که به فرمان یحیی برمکی وزیر ایرانی هارون‌الرشید در بغداد ساخته شده بود، دانشمندان و دانش‌پژوهان به سهولت به نوشتن و ترجمه آثار می‌پرداختند و مطابق حدیث پیامبر که فرموده «علم را به وسیله نوشتن دربند کنید»، به ماندگاری آثار مبادرت می‌کردند. خوارزمی در بغداد مدت زمانی ریاست رصدخانه شماسیه، اولین رصدخانه اسلامی، را برعهده داشت. هم‌چنین از او به‌عنوان کسی که به تمام قسمت‌های «بیت‌الحکمه» دسترسی داشته نیز نام برده‌اند. از سال تولد و مرگ خوارزمی تاریخ دقیقی در دست نیست.
آن‌قدر می‌دانیم که اندکی پیش از به خلافت رسیدن هارون‌الرشید چشم به جهان گشود، در دوره مامون به دربار راه یافت و پس از مامون، دوره معتصم، واثق و متوکل را نیز به چشم دید. درباره دین او نیز در برخی منابع در انتهای نام خوارزمی کلمه مجوسی را آورده‌اند. مجوس در آن زمان برای کسانی به کار می‌رفت که یا خودشان به دین زرتشت بودند یا روزگاری نیاکانشان مذهب زرتشتی داشتند. با توجه به مقدمه‌ای که خوارزمی در ابتدای کتاب «جبر و مقابله» آورده و در آن بر محمد(ص) و خاندانش درود فرستاده، به‌روشنی مشخص است که او بر دین اسلام بوده است. در زمان عباسیان هنوز مردم بسیاری در ایران به آیین زرتشت بودند، چون اسلام به تساهل با ادیان دیگر سفارش داشت. با وجود سهل‌گیری به ادیان دیگر و رنسانس فرهنگی، در زمان مامون برنامه‌ای به نام «مـِحنـَة» یا تفتیش عقاید به وجود آمد که تا 15 سال ادامه داشت.
2 عالم اخترشناس
با توجه به رواج ترجمه کتاب‌های زبان‌های دیگر به عربی، در زمان منصور عباسی، اخترشناسی هندی کتابی را به نام «براهماسیدهانتا» (کتابی در علم هیئت و نجوم) به بغداد آورد که نسخه‌ای به زبان سانسکریت بود. ابراهیم فزاری آن را با نام زیج «سِندِ هند» ترجمه کرد. زیج که از واژه فارسی زیگ گرفته شده، به معنای مجموعه‌ای از جداول اخترشناسی است. خوارزمی بر اساس «سند هند» اقدام به تنظیم زیج کرد. زیج خوارزمی از لحاظ تاریخ ریاضیات و نجوم بسیار مهم است، زیرا نخستین کتاب در دوره اسلامی است که اصطلاح «جیب» (سینوس) در آن به کار رفته است و نیز نخستین اثر اخترشناسی به عربی است که به صورت کامل بر جای مانده است. او در این زیج از اخترشناسی بطلمیوس، زیج شهریاران مربوط به دوره ساسانیان و نیز دانش نجوم هندی بهره گرفته و علوم یونانی و ایرانی و هندی را با هم تلفیق کرده است.
3 عالم جغرافیا
با توجه به کشورگشایی‌های مسلمانان و نیز اهمیت تعیین موقعیت جغرافیایی هر مکان نسبت به مکه، علم جغرافیا و نقشه‌کشی بسیار مورد توجه حاکمان مسلمان بود.
آغاز نقشه‌نگاری اسلامی به دوره مامون بازمی‌گردد. دانشمندان زیادی به ترسیم نقشه پرداختند، اما اساس علم جغرافیای اسلامی با کتاب «صوره الارض» خوارزمی آغاز می‌شود. امروزه دو نقشه در جهان به نقشه‌های مامونی معروف‌اند که یکی متعلق به خوارزمی است (خوارزمی به دستور مامون اطلسی از نقشه‌های آسمان و زمین فراهم کرد) و دیگری متعلق به اسحاق کندی از معاصران خوارزمی که او را به‌عنوان نخستین فیلسوف بزرگ جهان اسلام و نیز نخستین مسلمانی که بحث‌های علمی درباره موسیقی دارد، می‌شناسند.
«صوره الارض» ترجمه لفظ به لفظ واژه جغرافی در زبان یونانی از جئوس به معنی زمین و گرافوس به معنی تصویر یا نگاشتن است. در این کتاب خشکی‌های زمین بر پایه هفت اقلیم و به شیوه ایرانی دسته‌بندی شده‌اند. بعد از خوارزمی جغرافی‌دانان دیگری نیز از جغرافیای هفت اقلیمی پیروی کردند و البته در بیشتر این کتاب‌ها بخش چشم‌گیری به معرفی اقلیم چهارم یا ایران‌زمین اختصاص داشت. قابل ذکر است که ایران، اقلیم مرکزی است و عدد چهار، عدد میانی در میان اعداد از یک تا هفت است.
4 عالم تاریخ نگار
کتاب «التاریخ» خوارزمی روایت طالع‌بینانه تاریخ است. از این کتاب نسخه‌ای در دست نیست، اما ارجاعات فراوانی در کتاب‌های دیگر به این کتاب می‌بینیم. در این کتاب کوشش شده بود تا ثابت شود تاریخ از پیش‌بینی‌های طالع‌بینی پیروی می‌کند. بر پایه برخی از گزارش‌ها، خوارزمی در این کتاب زمان دقیق ولادت حضرت محمد(ص) را با زایچه‌ای (زایچه، جدولی است که در آن درجات قرار گرفتن سیارات و ماه و خورشید در صور فلکی مختلف و نیز دیگر عوامل آسمانی و فلکی را هنگام زاده شدن یک فرد ثبت می‌کنند) که از زندگی ایشان فراهم کرده بود، محاسبه کرده بود.
از دیگر آثار خوارزمی می‌توان به «استخراج
تاریخ الیهود» (درباره تقویم یهودی) اشاره کرد. تقویم یهودی، هم برپایه
چرخه خورشید و هم چرخه ماه تنظیم شده است. در این رساله که موضوعش
گاه‌شماری یهودی است، دوره کبیسه 19 ساله این تقویم بیان شده و فاصلة میان
مبدأ تاریخ یهودی (آفرینش آدم) و مبدأ تاریخ سلوکی محاسبه شده است. هم‌چنین
قوانینی برای محاسبه طول جغرافیایی خورشید و ماه بر پایه این تقویم ارائه
شده است.
با دقت در نام این اثر متوجه می‌شویم که او هم از وجه منجم
بودن و هم جغرافی‌دانی و مورخ بودنش در تنظیم این مقاله استفاده کرده است.
2 پدر علم جبر
خوارزمی ریاضی‌دانی برجسته بود که با
نوشتن کتاب «الجبر و المقابله» شاخه جدیدی را در ریاضیات باز کرد. این
کتاب نخستین نوشته دوره اسلامی در مورد جبر است. شیخ بهایی در تعریف جبر و
مقابله گفته است: «قسمتی از معادله را که شامل مقدار منفی است، نمی‌توان
حذف کرد و به طرف دیگر معادله افزود؛ این عمل را جبر می‌گویند. جمله‌های
مشابه را می‌توان از دو طرف معادله حذف کرد و این عمل مقابله است.»
خوارزمی هدفش از نوشتن این کتاب را ساده‌سازی روش‌های محاسبه معمولی عنوان
می‌کند که در زندگی روزمره به کار می‌آید؛ مسائل محاسباتی مانند ارث، داد و
ستد و تعیین مساحت زمین‌ها.
این کتاب حل آنالیزی معادلات درجه اول و دوم را در بردارد و به جنبه کاربردی ریاضی می‌پردازد. واژه متداول جبر که در زبان‌های اروپایی به صورتAlgebra آمده، از عنوان کتاب «الجبر و المقابله» گرفته شده است. هم‌چنین خوارزمی در این کتاب از کلمه «شیء» به مفهوم چیز نامعلوم استفاده می‌کند. هنگام ترجمه کتاب‌های مسلمانان در اسپانیا، کلمة عربی «شیء» با تلفظ xei به نگارش درآمد و پس از آن‌که نوشتن معادلات به صورت نمادگذاری معمول شد، اروپاییان «x» را که حرف اول آن واژه است، به جای مجهول درجه اول برگزیدند.
6 معرفی‌کننده اعداد به جهان
خوارزمی در رساله «الجمع و التفریق بحساب الهند» (روش هندیان برای جمع و تفریق)، به معرفی عددهای هندی و دستگاه ارزش مکانی هندی‌ها می‌پردازد. این نخستین کتاب دوره اسلامی درباره حساب با ارقام هندی است.
هندیان رقم‌های 1 تا 9 و 0 (صفر) را پدید آوردند و دستگاه ارزش مکانی «ده‌دهی» را بنیان‌گذاری کردند. دانشمندان مسلمان آرام‌آرام به ارقام هندی اقبال نشان دادند و روی آوردن اروپاییان به این شیوه عددنویسی زمان بیشتری طول کشید. تا قبل از آن اروپاییان از عددنویسی رومی استفاده می‌کردند و در زبان عربی و فارسی اعداد را با حروف می‌نوشتند.
از اهمیت نقش خوارزمی در تاریخ ریاضیات جهان همین بس که ترجمه رساله خوارزمی با عنوان Algoritmi de numero indorum (ارقام هندی خوارزمی) سبب شد تا سده 18 میلادی «روش محاسبه با ارقام هندی» به واسطه تلفظ نام خوارزمی در زبان لاتین «الگوریتم» نامیده شود. امروزه الگوریتم اصطلاحی است برای روش حل مسائل ریاضی با مجموعه‌ای از مراحل دقیق، ضمن این‌که الگوریتم‌ها در برنامه‌نویسی رایانه‌ای نیز نقشی تعیین‌کننده دارند، تا جایی که لئوناردو فیبوناچی نخستین ریاضی‌دان بزرگ اروپا در قرن سیزدهم و کاشف سری اعداد فیبوناچی، رساله خود به نام «کتاب حساب» را بر پایه این اثر خوارزمی تالیف کرد.
به این ترتیب دانش خوارزمی که هم‌چون موج سرکشی از جیحون برخاسته بود و دجله را درنوردیده بود، هفت اقلیم را سیراب کرد و نام بلندش بر تارک علم دنیا جاودانه شد.
منبع: «ماهنامه سرآمد»
