دکتر محقق می‌گوید: هیچ جا سرزمین مادری نمی‌شود، برخی مدام در حال انتقاد هستند و ساز رفتن دارند. باید دانست اولاً همه‌چیز ظاهر زندگی نیست و در ثانی هر جامعه‌ای را مردم آن می‌سازند. اگر جامعه‌ای خوب و یا بد است به دلیل مردم آن است. لذت این نیست که به دنبال یکسری ظواهر به کشور بیگانه بریم، لذت آنست که بمانیم و کشور خود را بسازی.
پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری، دکتر مهدی محقق، در بهمن ۱۳۰۸ خورشیدی در مشهد و در خانواده‌ای روحانی به‌دنیا آمد. پدرش شیخ عباسعلی محقق خراسانی از وعاظ مشهور مشهد بود. پس از دوره متوسطه وارد حوزه علمیه و موفق به اخذ درجه اجتهاد از آیت‌الله محمدحسین کاشف‌الغطاء و آیت‌الله محمدتقی خوانساری شد.
وی پس از آن، در سال ۱۳۲۷ وارد دانشگاه تهران شد و دوره دکتری الهیات را در سال ۱۳۳۷ به پایان رسانید و در سال ۱۳۳۸ موفق به اخذ درجه دکتری در زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد.
در سال ۱۳۴۰از طرف دانشگاه لندن دعوتنامه تدریس در دانشکده زبان‌های شرقی را دریافت کرد و تدریس فلسفه و کلام و عرفان اسلامی در دانشگاه مک‌گیل کانادا و مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی به عنوان «استاد ممتاز فلسفه اسلامی» از دیگر فعالیت‌های بین‌المللی این استاد گرانقدر است.
همچنین نشر بیش از شصت اثر نفیس در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی در دو مجموعه «سلسله دانش ایرانی» و «تاریخ علوم در اسلام»، بیش از هشتاد عنوان کتاب تألیف و ترجمه و تصحیح و مجموعه مقالات، چاپ یکصد و پنجاه مقاله فارسى و عربى و 35 مقاله انگلیسى در معتبرترین مجلّات ملی و بین‌المللی، تنها بخشی از افتخاراتی است که در گنجینه کارنامه «استاد» به چشم می‌خورد.
در ادامه مشروح گفت‌وگوی ما با برگزیده جایزه علامه طباطبایی از نظر می‌گذرد:
*تولد در خانواده‌ای روحانی شما را به سمت حوزه رهنمود کرد و یا تحصیل در علوم حوزوی خواست خودتان بود؟
مرحوم پدرم از وعاظ به نام مشهد بود و رفتار و منش او تاثیرات بسیاری در رشد شخصیتی و تصمیمات من داشت اما به اختیار و انتخاب خود وارد حوزه شدم و از محضر اساتید به نامی هم بهره بردم تا اینکه در نهایت نیز از سوی مرحوم سید محمدتقی خوانساری که از اساتید امام (ره) بود تصدیق اجتهاد گرفتم.
*چه شد که لباس روحانیت را کنار گذاشته، وارد دانشگاه شدید؟
لباس روحانیت را بنا به دلایلی کنار گذاشتم اما روحانیت را نه. از ابتدای انقلاب تا همین الان، همچنان به تدریس علوم حوزوی مشغول هستم و حتی بسیاری از شاگردانم از شهر قم به تهران می‌آیند. هدف من از برداشتن عمامه، حضور در دانشگاه‌های خارجی و ترویج علوم فراگرفته بود. در آن زمان این امکان نبود که با لباس روحانیت در دانشگاه خارجی تدریس کنم. پس از من نیز اساتیدی مانند آقای حائری یزدی برای تدریس به دانشگاه‌های کشورهای دیگر رفتند که منشاء خدمات بسیار ارزنده‌ای شدند. این یک فرصت استثنایی است که باید به بهترین نحو از آن برای ترویج علوم دینی و فرهنگ اسلامی-ایرانی استفاده کرد.
*اساتید شما از این اقدام متحیر نشدند؟
وقتی عمامه را برداشتم، مرحوم آقای آملی (استاد علامه حسن‌زاده آملی و آیت‌الله جوادی آملی) چون از قصد و نیت من خبر نداشت، گریه کرد که نتوانسته است من را در حوزه پابند کند. بعدها که کتاب‌های ایشان را ترجمه و در نیویورک به چاپ رساندم، نسخه‌ای از آنها را برای ایشان آوردم تا وی را از نیت و چرایی برداشتن عمامه باخبر کنم. گریه ایشان مانند گریه پدری بود که فرزند خود را در لب پرتگاه می‌دید و این برای من بسیار ارزشمند بود.
*شما در دو حوزه تربیت شاگرد و تالیف کتاب از سرآمدان عصر حاضر هستید.
بنده تاکنون نزدیک 100 کتاب تالیف و ترجمه کرده‌ام. حتی کتابی از ملا هادی سبزواری ترجمه و در نیویورک به چاپ رساندم. علاوه بر آن در طول سال‌ها شاگردان بسیاری تربیت کرده‌ام که اسامی آنان در کتاب «محقق‌نامه» ذکر شده است. بسیاری از این افراد خارجی بودند و ملیت‌های امریکایی، استرالیایی، مالزیایی، فرانسوی و غیره داشتند. در تارخ طب هم مطالعاتی داشتم. امیر کویت وقتی تصمیم گرفت جایزه 100 هزار دلاری به بهترین کتابی که اعراب در تاریخ طب تالیف کرده بودند، اعطا کند، من را به عنوان مشاور انتخاب کرد. علاوه بر عضویت در فرهنگستان دمشق، با ابلاغ شخص «مشرف» به عنوان یکی از اعضای هیأت‌امنای دانشگاه اسلامی اسلام‌آباد منصوب شدم و در بالغ بر 20 کشور جهان آثارم به چاپ رسیده است.
*پیشینه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به چه زمانی بر می‌گردد؟
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال 1304 به همت مرحوم ذکاء‌الملک فروغی و بر خی از دوستانش مانند کی‌خسرو و تقی‌زاده تحت عنوان «انجمن ملی آثار ملی» تاسیس و راه‌اندازی شد. هدف این انجمن بزرگداشت مفاخر کشور در همه حوزه‌ها بود و در گام نخست ضمن ساخت بنای مقبره حکیم فردوسی، طی مراسمی از مقام بلند این بزرگمرد تجلیل کرد. یکی دیگر از اقدامات این انجمن نشر و چاپ آثار بزرگان است.
*اهمیت و ضرورت بزرگداشت مفاخر و بزرگان کشور چیست؟
امروزه در دورترین کشورها نیز می‌توان آثار تکنولوژی‌های روز را به راحتی مشاهده کرد اما آنچه مایه افتخار و عزت هر کشوری است، فرهنگ و تمدن آن ملت است. به همین دلیل است تمام کشورهای دنیا از بزرگان و فرزانگان خود به نیکی یاد می‌کنند و حتی پس از مرگ نیز یاد و نامشان را گرامی می‌دارند.
*چه سالی به ریاست این انجمن منصوب شدید؟
سال 78 در زمان مرحوم حسن حبیبی به عنوان رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منصوب شدم. در این مدت متجاوز از 80 کتاب از بزرگان و دانشمندان در همه حوزه‌های علم از علوم دینی تا علوم تجربی کشور چاپ شد. هر ماه نیز از یکی از افراد شاخص علم و فرهنگ و هنر کشور تجلیل به عمل می‌آید که البته الزاماً این افراد مربوط به گذشته نیستند و بسیاری از آنان در دوران معاصر زندگی می‌کردند.
*باتوجه به اینکه ایران همواره مهد تمدن و فرهنگ بوده است، آیا پاسداشت بزرگان حوزه فرهنگ در اولویت کاری انجمن است؟
سعی بر این است مفاخر فرهنگی و علوم انسانی بیشتر شناخته و معرفی شوند هرچند در بین بزرگان علوم دیگر افرادی هستند که علاوه بر تخصص در علم و پژوهش در تاریخ علم نیز متخصص و ماهر هستند. به عنوان نمونه دکتر نجم‌آبادی که در پزشکی یکی از استوانه‌های محکم جامعه علمی است چند جلد کتاب در تاریخ طب نیز تالیف کرده است. از دانشمندان دیگر رشته‌ها نیز تجلیل و قدردانی شده و می‌شود. آخرین مراسم، بزرگداشت امام موسی صدر و شهید بهشتی بود و در 26 دی ماه نیز از مقام خمامی؛ از بزرگان رشت تجلیل خواهد.
*معمولاً انتقادهای جدی به نحوه شناسایی و معرفی متخصصان و نخبگان هر حوزه مخصوصاً علوم انسانی وارد می‌شود و برخی معتقدند این انتخاب‌ها گاها سلیقه‌ای است، شما افراد را بر چه اساس و معیاری انتخاب می‌کنید؟
معیارهای انتخاب کاملاً علمی وکارشناسانه و البته به دور از سیاست و جناح‌بندی و حتی مذهبی است. فرد به هر گرایش سیاسی و هر آئین و مذهبی که باشد اولویت انجمن جایگاه رفیع در حوزه تخصصی و خدمت به فرهنگ و تمدن کشور است.
*یعنی در انتخاب‌ها حتی مذهب به معنای شیعه و سنی بودن دانشمند و یا فرهیخته تفاوتی ندارد؟
کشورهایی که هیچ هویتی ندارند و تا همین چند ده‌سال پیش مردمشان در زاغه زندگی می‌کردند امروز به دنبال فرهنگ‌سازی و تمدنسازی هستند در حالیکه ایران حتی از کشورهای اسلامی دیگر نیز در فرهنگ و تمدن جایگاه رفیع‌تری دارد. بزرگانی مانند ملاصدرا و ابن‌سینا و لاهیجی را کجا می‌توان یافت جز در این سرزمین؟ نباید مسائل کلان را به موضوعات عوامانه تبدیل کرد. دامن زدن به اختلافات شیعه و سنی و توهین به شخصیت‌ها از جمله خلافاء بعد از حضرت رسول (ص) و برخی از همسران ایشان از همین اقدامات عوامانه است. پس از جنگ جمل و شکستی که بر لشگر «عایشه» وارد شد، حضرت امیرالمومنین(ع) وی را با محافظان زن که در پوشش مردانه بودند و در کمال احترام به مدینه بازگرداند و کوچکترین بی‌احترامی به او نکرد. این باید سرلوحه ما باشد. وقتی امیرالمومنین(ع) احترام فردی را نگه می‌دارد ما چرا باید آن را بی‌حرمت کنیم؟
*بنیاد ملی نخبگان نیز اخیراً آئین‌نامه‌ای به منظور شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان ادبی را تصویب کرده است. در این حوزه تا چه حد آماده همکاری و تعامل با این نهاد هستید؟
در این حوزه آمادگی داریم با بنیاد ملی نخبگان در حوزه شناسایی بسیاری از مفاخر که متاسفانه علی‌رغم خدمات بسیار نامشان در تاریخ کم‌رنگ شده است، همکاری کنیم. بسیاری از دانشمندان و بزرگان ایران برای جامعه نام‌آشنا نیستند که در تعامل دوسویه می‌توان روند بهتری در شناسایی و الگوسازی از این افراد در پیش گرفت.
*از دانشمندان ناشناخته پیشین، چه افرادی بودند که توسط انجمن شناسایی و معرفی شدند؟
فردی به نام ابوعبدالله تبریزی از دانشمندان بزرگ کشور است که بلافاصله بعد از اختراع صنعت چاپ در اروپا، کتابش در ونیز ایتالیا چاپ شد. یعنی چند ده‌سال قبل از ورود صنعت چاپ به ایران کتاب ابوعبدالله تبریزی در اروپا چاپ شده بود. این افراد باید در وهله اول شناسایی و در گام بعد به جامعه معرفی شوند. در فیروزآباد شیراز مراسم بزرگداشت مجدالدین فیروزآبادی را نیز برگزار کردیم. این شخصیت برجسته صاحب کتاب لغت عربی به عربی است و در این حوزه به حدی خبره بوده است که به اذعان بسیاری از متخصصان دوره خود هر عربی بخواهد لغت قرآنی را بیاموزد باید به کتاب مجدالدین مراجعه کند. در پیغام رهبری به کنگره بزرگداشت مرحوم لاهیجی، ایشان گفتند اگر هر سال برای مرحوم لاهیجی در لاهیجان مراسم بزرگداشت برگزار شود باز هم کم است. یا مرحوم بدیع‌الزمان در لغت عربی از شخص شیخ الازهر نیز جایگاه و سطح علمی بالاتری داشت.
*بانوان به خصوص در دوران معاصر سهم بسزا و کتمان‌ناپذیری در رشد و بالندگی کشور ایفا کرده‌اند، این افراد تا چه حد می‌توانند الگوی بانوی ایرانی باشند؟
خانم ژاله آموزگار بزرگترین پهلوی‌دان کشور است. ننگ است اگر زبان‌های باستانی و گذشته ایرانی توسط بیگانه مورد بررسی قرار گیرد و غیر، بیش از خودی به آن مسلط باشد. این بانوی ایرانی با تلاش و ممارست فراوان امروز این زبان را حفظ و منتقل کرده است. خانم توران میرهادی نیز فرهنگنامه کودک و نوجوان را تالیف کرده است و تاکنون 17 جلد از آن منتشر شده است. یکی دیگر از بانوانی است که مایه فخر و مباهات ایران است. وی در سن 85 سالگی همچنان منشاء خدمات بسیاری است. می‌توان این افراد را به عنوان الگویی کم‌نظیر برای بانوی ایرانی به جامعه معرفی کرد. نه فقط دختر بلکه جوان ایرانی نباید تحت تاثیر تبلیغات و ابزارهایی مانند سینما و ماهواره از پیشینه و فرهنگ خود گریزان و به دامان فرهنگ‌های بیگانه پناه ببرد.
*شما موسس سازمان دایره‌المعارف تشیع هستید؛ اهمیت سازمان‌های از این دست چیست؟
دائره‌المعارف دو ویژگی و به عبارت بهتر دو حسن دارد: اول کاربرد و استفاده آن و دوم آشنا شدن جوانان با نحوه پژوهش و تحقیق و اهمیت آن. حسن دوم به اولی ارجح است. پژوهشگر و محقق شدن و ورزیده شدن در راه تحقیق از ضروریات توسعه و پیشرفت هر کشوری است. بعد از انقلاب بسیاری از افراد متخصص در علوم فنی و مهندسی و پزشکی به این سمت گرایش پیدا کردند که این نشانه بسیار خوبی است.
*شما از موقعیت و شرایط خوبی برای ادامه زندگی در کشورهای دیگر برخوردار بودید. علی‌رغم چنین امکانی، چرا به ایران بازگشتید؟
هیچ جا سرزمین مادری نمی‌شود. برخی مدام در حال انتقاد هستند و ساز رفتن دارند. باید دانست اولاً همه‌چیز ظاهر زندگی نیست و در ثانی هر جامعه‌ای را مردم آن می‌سازند. اگر جامعه‌ای خوب و یا بد است به دلیل مردم آن است. لذت این نیست که به دنبال یکسری ظواهر به کشور بیگانه بریم، لذت آنست که بمانیم و کشور خود را بسازیم. به عنوان نمونه اگر رانندگی در اروپا خوب و است و میدان ولیعصر(عج) همیشه شلوغ و پر ترافیک به دلیل رانندگی خود ماست. البته تأکید می‌کنم صرف رفتن بد نیست. افراد می‌توانند بروند و با آخرین دستاوردهای علمی و فناوری دنیا آشنا شوند و علوم جدید را فراگیرند اما پس رسیدن به تخصص بازگردند و به رشد و پیشرفت کشور خود کمک کنند.
*به عنوان یکی از مدیران موفق، مهمترین شاخص یک مدیر کارآمد در حوزه فرهنگی را چه می‌دانید؟
مدیر فرهنگی باید علاقمند و دلسوز باشد. فرهنگ تجارت‌خانه نیست که فرد به دنبال پول و درآمدهای کلان باشد. 54 سال پیش استاد دانشگاه لندن بودم و می‌توانستم به جای حضور در این حوزه وارد دیگر بخش‌ها شوم اما فرهنگ و ادب را انتخاب کردم چراکه به خدمت در این بخش علاقمندم.
****************
گذری کوتاه بر برخی افتخارات استاد محقق/
تصحیح دیوان ناصر خسرو، تصحیح و انتشار کتاب‌های وجود قرآن تفلیسی و لسان التزیل در زمینه علوم قرآنی، شرح منظومه سبزواری به عربی و ترجمه به انگلیسی، انتشار پرسش و پاسخ‌های ابوریحان و ابن سینا، الهیات شفای ابن سینا و رساله الحکومه، شرح باب حادی عشر، فیلسوف محمد بن زکریای رازی و مفتاح‌الطب ابن هندو و بستان الاطباء از جمله تألیفات محقق در حوزه‌های علوم قرآنی، فلسفه، کلام و ادبیات است و تأسیس سازمان دائرةالمعارف تشیع و در پی آن برگزارى یکصد و شش مراسم بزرگداشت براى نام آوران در عرصه‌هاى علمى و فرهنگى از جمله خدمات ارزنده استاد به فرهنگ و ادب کشور است.
عناوین
دریافت لوح تقدیر و جایزه بهترین کتاب سال برای کتاب فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی
دریافت لوح تقدیر و جایزه بهترین کتاب سال ۱۳۶۹ برای کتاب مفتاح الطب (تصحیح و ترجمه و تلخیص به فارسی و انگلیسی)
دریافت لوح تقدیر و جایزه بهترین کتاب دوازدهمین جشنواره خوارزمی سال ۱۳۷۷ برای کتاب تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام وایران
مقام«استادی ممتاز فلسفه اسلامی» از مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی واقع در کوالالامپور مالزی ۱۹۹۳ میلادی
برگزیده دوره نخست چهره‌های ماندگار سال ۱۳۸۰
عضویت در مجامع و گروه‌های علمی در ایران
عضو هیات امنای انجمن فلسفه ایران
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی
عضو وابسته فرهنگستان علوم پزشکی (گروه طب اسلامی)
عضو شورای علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
عضو شورای عالی پژوهشکده تاریخ علم
عضویت در مجامع علمی بین المللی
مجمع بین‌المللی تاریخ پزشکی لندن
مجمع بین‌المللی فلسفه در قرون وسطی مادرید
مجمع بین‌المللی تاریخ علم و فلسفه عربی و اسلامی، پاریس
تالیفات و تصحیحات
کتاب‌های او اعم از تألیف و ترجمه و تصحیح و مجموعه مقالات به هشتاد، و مقالات فارسی به عربی به یک‌صدوسی، و مقالات انگلیسی به متجاوز از سی‌وپنج بالغ می‌شود. این مقالات در مجلات دانشگاه‌های ایران و نشریات علمی کشور و همچنین در مجلات علمی کشورهای انگلستان و فرانسه و آمریکا و ایتالیا و هلند و ترکیه و مصر و اردن و لبنان و سوریه و افغانستان و پاکستان و هندوستان چاپ و منتشر گشته‌است. چند نمونه از آثارایشان عبارت است از:
در زبان وادبیات فارسی
صرف و نحو و قراعت عربی، در سه مجلد، تالیف مهدی محقق و سید جعفر شهیدی
قراعت و دستور زبان و تاریخ ادبیات فارسی تالیف مهدی محقق و سعید نفیسی و دیگران تفسیر کشف الاسرار و وعده الابرار، رشیدالدین میبدی، جلد هشتم
وجوه قرآن، حبیش تفلیسی (مقدمه و تصحیح و تعلیقات)
همایی‌نامه نصاب انگلیسی، معتمد الدوله فرهاد میرزا ، (تصحیح)
شرح بزرگ دیوان ناصر خسرو، جلد دوم
در حکمت و فلسفه اسلامی
السیره الفلسفیه زکریای رازی
الاسئله و الاجوبه،پرسشهای ابوریحان بیرونی و پاسخ‌های ابوعلی سینا
ترجمه انگلیسی شرح منظومه حکمت سبزواری، قسمت امور عامه و جوهر و عرض، به وسیله دکتر مهدی محقق و توشیهیکو ایزوتسو
شرح منظومه حکمت سبزواری، بخش الاهیات بالمعنی الاخص، با مقدمه فارسی و انگلیسی و فرهنگ اصطلاحات فلسفی
الدراسه التحلیلیه لکتاب الطب الروحانی محمد بن زکریای رازی به زبان عربی و فارسی و انگلیسی
منطق و مباحث الفاظ، به اهتمام پروفسور ایزوتسو و دکتر مهدی محقق
در تاریخ طب اسلامی
الشکوک علی جالینوس، با تصحیح و مقدمه عربی و انگلیسی و فارسی مهدی محقق
بستان الاطبا و روضه الالبا،ابن مطران، ترجمه و تلخیص از مهدی محقق
التصریف لمن عجز عن التالیف، ابوالقاسم زهراوی، ترجمه مهدی محقق و احمد آرام
یادگار (در دانش پزشکی و دارو شناسی)، سیداسماعیل جرجانی، (با تصحیح)
رساله ابی ریحان فی فهرست کتب الرازی، ترجمه فارسی
