بازبینی برنامه‌های بنیاد ملّی نخبگان به منظور «نخبه شناسی»، «نخبه پروری»، «نخبه‌گزینی» و «نخبه‌گماری» و به تبع آن تغییر آیین‌نامه‌ها و حتی شیوه‌نامه حاکی از تغییر نگرش این نهاد حکومتی به موضوع نخبگان است. نخبگانی که قرار است در آینده‌ای نزدیک سکاندار مدیریت تحولات کشور باشند. در ادامه نگاهی کوتاه می‌اندازیم به عملکرد بنیاد ملی نخبگان در یک‌سال اخیر.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری؛ هدف بنیاد ملی نخبگان، طراحی مسیرکامل طی طریق نخبگانی و تمهید و تجهیز ایستگاه‌های نخبگانی است. از این‌رو سیاست بنیاد مبتنی بر جامعیت برنامه‌های «شناسایی آحاد وگروه‌های نخبگانی»، «طراحی مسیر هدایت در پرتو تعالیم و آداب اسلامی ـ ایرانی»، «تمهید شرایط به‌کارگیری نخبگان در جهت اثرگذاری»، «الگوسازی از نخبگان و سرآمدان» و «پاسداشت مقام آنان در جامعه» است.
مأموریت اصلی بنیاد ملّی نخبگان توسعۀ منابع انسانی برگزیدة کشور در جهتی است‌که بتوانند مدیریت تحول کشور را در دست‌گیرند، به همین دلیل برنامه های بنیاد ملّی نخبگان به منظور «نخبه شناسی»، «نخبه پروری»، «نخبه‌گزینی» و «نخبه‌گماری» بازبینی شده است. از جمله وظایف بنیاد ملّی نخبگان، سیاست‌گذاری و برنامهریزی برای «پشتیبانی مادّی و معنوی از نخبگان‌کشور»، «شناسایی، هدایت و حمایت نخبگان به منظور ارتقای تولید علم درکشور»، «کشف، جذب و پرورش استعدادها و حمایت از شخصیت‌های جامع‌الشرایط علمی»، «حمایت از نخبگان برای انجام فعالیتهای تحقیقاتی وکارآفرینی» است.
در بدو استقرار دولت جدید، بنیاد نقش اصلی خود را در اعطای‌کمک‌هزینة تحصیلی به برگزیدگان کنکور و المپیادها و نیز مخترعان می‌دانست. حسب تصویب سند راهبردی کشور در امور نخبگان در شورای عالی انقلاب فرهنگی و تأکید مقام‌معظم رهبری و مقام‌عالی ریاست جمهوری، بنیاد ملّی نخبگان بازنگری در مقررات و نیز فرایندهای کاری خود را از بدو تشکیل دولت یازدهم در دستورکار قرار داد و تلاش کرد مسیر توانمندسازی و هدایت مستعدان‌برتر و نخبگان را برای تبدیل شدن به نقطة اتکای ملّی هموارکند.
یکی از مهمترین توفیقهای بنیاد ملّی نخبگان طی دو‌سال‌گذشته، تغییر بینش و چرخش در رویکردهای اجرایی در زمینة شناسایی اجتماعات نخبگانی و چگونگی پشتیبانی از آنان بوده است، به همین دلیل شناسایی و هدایت اجتماعهای نخبگانی عرصههای مختلف درمسیر تأثیرگذاری با این نگرش که ارزش نخبه نه صرفاً به هوش و استعداد او بلکه به تأثیرگذاری و نقشآفرینیِ او در عرصۀ ملّی بستگی دارد، در دستور کار قرار گرفت.
برای تحقق این هدف می‌بایست چند رویکرد اصلی مورد توجه قرار می‌گرفت. گام نخست توجه به تنوع عرصه های فعالیت نخبگانی (و نه فقط علم) است. از سوی دیگر بنیاد تلاش کرد با پرهیز از برچسبزنی به اجتماعات نخبگانی، یکی از آفتهای جدّی در این حوزه را از بین ببرد و نظریه «توانمندی برتر، مسؤولیت بیشتر» و «خدمت بیشتر، ارزش والاتر» را در اجتماع نخبگانی نهادینه کند.
یکی از نکات مهم در برنامهریزی های بنیاد ملّی، توجه به نقش حاکمیتی این نهاد از یک‌سو و لزوم همکاری و هماهنگی با دستگاههای ذیربط ملّی از سوی دیگر است به همین دلیل این نهاد تلاش برای همافزایی میان دستگاهی را در اولویت کاری خود قرار داد و تلاش کرد تا اولاً نقش خود را به عنوان نهادی «سیاستگذار، راهبر و ناظر» در سطح ملّی ارتقا دهد و از «تصدّی‌گری» در امور اجرایی بپرهیزد و ثانیاً در طراحی برنامه های ملّی، از توانمندی سایر دستگاه ها (مانند: وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، وزرات بهداشت، دانشگاهها، بهره مند شود.
مسئله اول در حوزه نخبگانی؛ ضعف نظام شناسایی برگزیدگان درحوزه‌های مختلف بود
که استقرار نظام شناسایی اجتماعات نخبگانی از طریق تنوع‌بخشی در تعریف سطوح، حوزه‌های فعالیتهای نخبگانی و روش‌های شناسایی آنان و همچنین بازنگری و بازتعریف ضوابط و مقررات مربوط به فرایندهای شناسایی، جذب و پشتیبانی از اجتماعهای نخبگانی در دستگاه‌ها مسؤول تا حد قابل قبولی برطرف شد.
شناسایی و پشتیبانی از دانش‌آموزان در قالب اجرای طرح شهاب (شناسایی و هدایت استعدادهای برتر) در هشت حوزة استعدادی (استعداد اجتماعی، استعداد کلامی، استعداد علوم، استعداد حرکتی، استعداد ریاضی، استعداد هنری، استعداد فرهنگ دینی، استعداد فضایی)، توجه به تفاوتهای فردی و با رعایت اصل عدالت آموزشی و تربیتی در تمامی استان‌های کشور و همچنین توجه به ارتقای سطح کیفی آموزش‌های مدرسه‌ای (در همة دوره‌های تحصیلی) به منظور پرورش خلاقیت، مهارت حل مسأله، آداب و مهارت‌های زندگی در دانش‌آموزان اقدام مهم بنیاد ملی نخبگان در حوزه دانش‌آموزی است.
دانشجویان گروهی دیگر از جامعه هدف بنیاد ملی نخبگان بودند که در این حوزه آیین‌نامة «اعطای جایزه‌های تحصیلی به دانشجویان صاحب استعداد برتر» به منظور هدایت هدفمند دانشجویان صاحب استعداد برتر در دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز فنّاوری‌کشور و پشتیبانی از فعالیتهای نخبگانی آنان به تصویب و اجرا رسید..
بر اساس آیین‌نامة مذکور، بنیاد هرساله به تعدادی از دانشجویان صاحب استعداد برتر در صورت‌کسب امتیاز از فعالیتهای نخبگانی خود در مقاطع مختلف تحصیلی، جایزه‌هایی را در چهار دستة «آموزش»، «پژوهش»، «فنّاوری» و «فرهنگ» در سه مقطع «کارشناسی»، «کارشناسی ارشد» و «دکتری تخصصی» به برگزیدگان دانشگاهی اعطا میکند.
بر اساس مقررات جدید، جایزه‌های تحصیلی شامل «اعتبار توانمندی آموزشی»، «اعتبار ارتباطات علمی»، «اعتبار آموزش‌یاری/ پژوهش‌یاری/ فن‌یاری»، «اعتبار اجرای پایان‌نامه/ رساله»، «اعتبار توان‌مندی‌کارآفرینی»، «اعتبار راتبة دانشجویی»، «هدیة ازدواج»، «ودیعة اجارة مسکن» و «اعتبار برنامه‌ها و سفرهای زیارتی وگردش‌گری» است که هرساله به برترین دانشجویان دانشگاهها اختصاص می‌یابد.
افزایش تعداد مشمولان جایزه‌های تحصیلی به ویژه در دوره‌های تحصیلات تکمیلی، تخصیص ظرفیت به دانشگاه‌های سراسرکشور، ارائة خدمات موردنیاز برای انجام فعالیتهای فردی وگروهی، توسعة هسته‌های فعال دانشجویی، رصد رفتار و فعالیتهای نخبگانی دانشجویان و همچنین ترویج فرهنگ کار و تلاش به جای ایجاد توقع ازجمله مهمترین رویکردهای آیین‌نامه مذکور است.
یکی از گروه‌هایی که همواره باید مورد توجه نظام نخبگانی قرار بگیرند، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند. آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از دانشآموختگان برتر دانشگاهی» در همین راستا با هدف ایجاد چارچوبی برای شناسایی برترین دانش‌آموختگانِ دانشگاهی و ایجاد تمهیدات لازم برای هدایت و به‌کارگیری آنان در اجتماع تخصصی مرتبط با دو محور «هدایت و تواناسازی» و «اشتغال واثرگذاری»، به تصویب رسید و اجرایی شد.
بر اساس آیین‌نامة مذکور، دانشآموختگان برترِ دانشگاهها مشمول تسهیلات مختلفی مشتمل بر استفاده از تسهیلات نظام‌وظیفة تخصصی، جایزة پسادکتری شهید چمران، جذب در مؤسسه‌های علمی، جذب در نهادهای فنّاورانه، جذب در دستگاههای اجرایی و نیز تسهیلات فرهنگی می‌شوند.
«هدایت و تواناسازی» و «اشتغال و اثرگذاری» دانشآموختگان برتر در اجتماع تخصصی، حمایت از دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی برای استمرار نقش تربیتی خود برای دانشآموختگان، پررنگ کردن مجموعة فعالیتهای نخبگانی دانشآموختگان دانشگاهی، استفادة بهینه از فرصت «خدمت نظام‌وظیفه» صاحبان استعداد برتر و نخبگان به منظور تمرکز بر حل مسائل اصلی دستگاههای مختلف با همکاری ستادکل نیروهای مسلّح مهمترین خروجی‌های نگاه جدید بنیاد ملی نخبگان است.
یکی از جوامع مهم نخبگانی کشور اساتید دانشگاهی هستند. بنیاد در دور جدید این قشر را نیز مورد توجه قرار داده است و آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از اعضای هیئت‌علمی برگزیدة دانشگاهی» به منظور شناسایی و حمایت از اعضای هیئت‌علمی تلاش‌گر دانشگاهها، مؤسسات آموزشی عالی و پژوهشی و فنّاورانۀکشوربه تصویب رسید که البته از ابتدای سال 1395 اجرایی می‌شود.
بر اساس آیین‌نامة مذکور، بنیاد سالانه از میان اعضای هیئت‌علمی مؤسسه های علمی‌کشور در دو سطح «منطقهای» و «ملّی» و با در نظرگرفتن فعالیتهای نخبگانی آنان در زمینه های «آموزش»، «پژوهش»، «فنّاوری»، «فرهنگ و خدمت»، تعدادی را به عنوان «استاد سرآمد» و تعدادی را به عنوان «استاد شامخ» شناسایی میکند و ضمن تکریم از آنان، از فعالیتهای نخبگانی آنها پشتیبانی میکند.
بر اساس آیین‌نامة مذکور، «کرسی آموزش»، «کرسی پژوهش»، «کرسی فنّاوری و نوآوری»، «کرسی فرهنگ و خدمت» و «کرسی استاد شامخ (جایزة علامه‌طباطبایی)» به برگزیدگان اعطا خواهد شد.
آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان قرآنی‌کشور» دیگر آیین‌نامه بنیاد ملی نخبگان بود که با هدف شناسایی اجتماعات نخبگانی در زمینه‌های مرتبط باگفتمان قرآنی شامل: حفظ، قرائت، تفسیر، تربیت منابع انسانی، آموزش، پژوهش، تبلیغ، فرهنگ‌سازی و ترویج قرآن و معارف اهل بیت علیهم‌السّلام خردادماه سال 94 به تصویب رسید. این آیین‌نامه‌که به منظور ترویج فرهنگ انس با قرآن، معارف عترت علیهم‌السلام و اصول و ارزش‌های انقلاب اسلامی در بین اجتماع نخبگانی تدوین شده است، در مرحلة اجرایی شدن قرار دارد.
آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان ادبی‌کشور» دیگر اقدامی بود که با هدف شناسایی اجتماعات نخبگانی در هر یک از حوزه‌های ادبی شامل: شعر، داستان و تخصص‌های زبانی و ادبی (از جمله: نویسندگی، ویرایش، آموزش زبان فارسی، ترجمه، زبان‌شناسی و پژوهش زبانی‌وادبی) به تصویب رسید. بر این اساس بنیاد تلاش دارد تا با بهره‌مندی از توان دستگاههای تخصصی مانند: «فرهنگستان زبان و ادب فارسی»، «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» و «سازمان تبلیغات اسلامی» و صاحب‌نظران حوزة ادبی، برگزیدگان را در هر یک از حوزه‌های ادبی در دو ردة «مستعد برتر ادبی» و «سرآمد ادبی» شناسایی‌کند و به منظور تسهیلِ مسیر فعالیتهای نخبگانی آنان، تسهیلاتی را منظور زمینه‌سازی برای «رشد مستعدان برتر ادبی» و «اثرگذاری و الگوسازی از سرآمدان ادبی» اعطا کند.
شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان حوزوی کشور دیگر رسالت بنیاد ملی نخبگان است که به دلیل دستیابی به آن آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان حوزوی‌کشور» به منظور شناسایی اجتماعات نخبگانی در حوزه‌های علمیة کشور و با در نظرگرفتن فعالیتهای نخبگانی آنان در ساحت‌های پنج‌گانة «آموزش»، «پژوهش»، «اخلاق‌وتربیت»، «تبلیغ و امور فرهنگی» و «مدیریت» به تصویب هیئت‌امنا رسید.
آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان هنری‌کشور» نیز با هدف شناسایی اجتماعات نخبگانی در در‌گروه‌های هشت‌گانة هنری شامل: هنرهای نمایشی، تجسمی، سینمایی، موسیقی، سنتی، صنایع دستی، معماری و شهرسازی و هنرهای چندرسانه‌ای تصویب رسیده است و از ابتدای سال 1395 نیز اجرایی خواهد شد.
فقدان زیرساخت‌های پژوهشی مرتبط با نظام نخبگانی مسئله دیگری بود که بنیاد ملی نخبگان با آن دست به گریبان بود که با رویکرد توسعة زیرساخت‌های پژوهشی و اطلاع‌رسانی نخبگان و همچنین ایجاد و ساماندهی زیرساخت‌های پژوهشی به منظور تسهیل دسترسی آحاد اجتماع نخبگانی به دستاوردهای مطالعاتی و پژوهشی کشور تلاش شد بخش زیادی از آن رفع شود.
پشتیبانی از پایان‌نامه‌های دانشجویان در مقاطع تحصیلات تکمیلی، ایجاد مرکز اطلاعات و پایش فعالیتهای نخبگانی و راه‌اندازی سامانة همگام ازجمله اقدامات این حوزه بود. علاوه بر آن برنامهریزی برای ایجاد درگاه جامع هدف دستیابی به محیطی یکپارچه و جامع برای دسترسی به اطلاعات بنیاد با توجه به سطوح کاربری مختلف (متقاضیان،کارشناسان و مدیران)، تجمیع همۀ وبگاه‌های موجود، چه در سطح بنیاد ملّی و چه در سطح بنیادهای استانی است. با طراحی و پیاده‌سازی این درگاه، هر یک از وبگاه‌های استانی حکم «زیردرگاهی» از درگاه اصلی را خواهند داشت.
فقدان زیرساخت‌های ظهور و بروز خلاقیتهای نخبگان در عرصۀ اقتصاد دانش بنیان نیز از مشکلات اساسی پیشروی بنیاد ملی نخبگان بود که تلاش شد با توجه به نقشآفرینی نخبگان در اقتصاد دانش بنیانو همچنین برنامه‌ریزی‌کوتاه و بلندمدت برای توانمندسازی افراد وگروه‌های نخبه دارای توانمندی تولید محصولات و خدمات رقابتی وکیفی داخلی در حوزه‌هایی‌که نیازکشور از محصولات خارجی تأمین می‌شود، این معضل نیز رفع شود. آیین‌نامة «شناسایی و پشتیبانی از اختراع‌های برگزیده» دیگر اقدام در این بخش بود که با هدف توانمندسازی اختراع‌های برگزیده به منظور رسیدن به محصولی دانش‌بنیان، ایجاد بازار برای آنها و تکمیل چرخة ملّی نوآوری و تبدیل دارایی‌های فکری به ثروت نیز به تصویب هیئت‌امنای بنیاد رسید.
بر اساس آیین‌نامة مذکور، بنیاد هرساله تعدادی از اختراع‌های عرضه شده را در سه سطح شناسایی و به منظور هدایت آنها، تسهیلات توانمندساز در قالب «جایزة نقدی» و «تسهیلات توانمندسازی» برای تحقق مواردی نظیر ثبت بین‌المللی اختراع، تأسیس شرکت دانش بنیان (نوپا)، آشنایی با فرایند سرمایه‌یابی و بازاریابی، تسهیل فرایند نمونه‌سازی (نیمه صنعتی) و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی اعطا میکند.
برگزاری 10 دوره جشنوارة «منطقهای رویش»، بررسی بیش از 12000 اختراع در سراسرکشور و شناسایی 220 طرح برگزیده برای تواناسازی صاحبان آنها از مهمترین نتایج اجرای ضوابط بنیاد در این زمینه است. علاوه بر این همکاری با نهادهای تخصصی (مانند پارک فنّاوری پردیس) به منظور هدفمندکردن فرایند پشتیبانی از صاحبان طرح و همچنین تخصیص بهینة منابع بنیاد به طرح‌های دارای قابلیت برای ورود به بازار از طریق طی مسیرِ طراحی‌شده، از جمله نتایج اجرای مقررات مربوطه در بنیاد است.
اما شاید بتوان ضعف نظام شناسایی برگزیدگان در جشنواره‌ها و رقابت‌های نخبگانی را از مسائل مهم در حوزه نخبگانی دانست که تلاش شد با توسعه و تنوع‌بخشی به جشنواره‌ها و رقابت‌ها در زمینه‌ها و سطوح مختلف و همچنین طراحی شاخص‌ها و معیارهای لازم برای اعتباردهی، اعتبارسنجی و رتبه‌بندی جشنواره‌ها و رقابت‌های نخبگانی تا حد زیادی این مسئله نیز رفع شود. تصویب آییننامۀ «شناسایی رویدادهای نخبگانی و پشتیبانی از برگزیدگان آنها» با هدف شناسایی جشنواره‌ها، مسابقه‌ها و المپیادهای رقابتی و پشتیبانی از برگزیدگان آنها یکی از اقدامات این حوزه بود.
بر اساس آیین‌نامة مذکور، بنیاد هر ساله برگزیدگان هر رویداد را متناسب با موضوع رویداد و سطح آن پشتیبانی میکند. چنانچه نتیجة رویداد نخبگانی،گزینش طرح یا فعالیت نخبگانیِ خاصی باشد، پشتیبانی از آن با هدف «توسعة طرح برگزیده» و در قالب تسهیلات توانمندسازی تجاری یا تسهیلات توسعة علمی و فنّاورانه صورت می‌پذیرد. چنانچه نتیجة رویداد نخبگانی، انتخاب فردی خاص بر اساس فعالیتهای نخبگانیِ وی باشد، پشتیبانی از طریق اعطای تسهیلات «توانمندسازی و تأثیرگذاری فرد برگزیده» صورت می پذیرد. شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان جشنواره‌های «بین‌المللی فارابی»، «بین‌المللی خوارزمی»، «علوم پزشکی رازی» و «جوان خوارزمی» در طی چند سال گذشته از مهمترین نتایج اجرای ضوابط بنیاد در این زمینه است. بر اساس آیین‌نامة جدید، علاوه بر شناسایی و پشتیبانی برگزیدگان رخدادهای رقابتی، بنیاد از برگزاری رویدادها نیز پشتیبانی خواهدکرد.
