در
سال‌های اخیر اگرچه کشور در رشد کمی تولیدات علمی به جایگاه مطلوبی رسید
اما کیفیت پایین برخی مقالات و همچنین کاربردی‌نبودن آنها در رفع نیازهای
جامعه امروز ایران، به یکی از مهمترین چالش‌های فضای علمی کشور تبدیل شده
است.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری،
در یک‌دو دهه اخیر کشور شاهد جهش خیرکننده در تولید علم و به تبع آن چاپ
مقالات علمی در مجلات علمی معتبر بین‌المللی بوده است. همین رشد و جهش، نقش
کشور را تولید علم جهان افزایش داده است و امروزه به اذعان همه متخصصان و
کارشناسان فن، ایران در رتبه بالایی در زمینه چاپ مقاله و تولید علم قرار
دارد. نکته تأمل‌برانگیز اما، تاثیر این تولیدات علمی در سطح رفاه اجتماع و
رفع نیازهای جامعه است. مبرهن است در تبدیل این علوم به محصول و
خدمات، کارنامه کشور درخشان نیست و بنا به دلایل متعددی مانند
کاربردی‌نبودن مقالات علمی، فقدان‌تجهیزات و زیرساخت‌های لازم برای
عملیاتیشدن مقالات، عدم‌نگاه تجاری به تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی و
همچنین چالش‌های بسیار در حوزه ارتباط صنعت و دانشگاه، مقالات علمی بیش از
آنکه دردی از جامعه ایرانی مداوا کند، زینت‌بخش کتابخانه‌ها و
رتبه‌بندی‌های آماری است. این مهم لزوم حرکت به سمت ارتقاء کیفی
مقالات را ایجاب می‌کند اما باید مراقب بود این‌بار از طرف دیگر بام
نیافتیم! و پرداختن به کیفیت، روند رو به رشد کمی را مختل نکند. در همین
ارتباط و با توجه به ضرورت نگاه کارشناسی‌شده به این حوزه بر آن شدیم تا
نظرات تعدادی از برگزیدگان جایزه علامه طباطبایی و چهره‌های ماندگار علمی
را در این خصوص جویا شویم: احساس نیاز به انتشار مقاله به دلیل درک درست از قدرت بین‌المللی است دکتر علیرضا مصداقی‌نیا؛ برگزیده جایزه
علامه طباطبایی و استاد برجسته دانشگاه علوم پزشکی تهران دراینباره
می‌گوید: به هر حال انتشار مقالات نتیجه پژوهش‌ها را نشان می‌دهد. نباید
فراموش کرد افزایش تعداد مقاله به دلیل احساس نیاز کشور در مقطعی خاص بوجود
آمد. در گذشته نه چندان دور جایگاه علمی کشور در دنیا و همچنین رشد علمی
جامعه علمی ایران بسیار پائین بود. با تأکیدات مقام معظم رهبری و
برنامه‌ریزی‌های انجام شده تعداد دانشجویان دوره تحصیلات تکمیلی افزایش
یافت و تلاش توسط دانشگاه‌ها برای فعالیت‌های علمی و انتشار مقالات بوجود
آمد در نتیجه در شاخص تولید علم، امروزه در جایگاه اول منطقه و 16 جهان و
بالاتر از بسیاری از کشورهای صاحب نام ایستاده‌ایم. احساس نیاز به تولید
علم و انتشار مقاله به دلیل درک درست از قدرت بین‌المللی است. امروزه
کشورهایی قدرتمند محسوب می‌شوند که پشتوانه علمی قوی دارند. تولید علم باید به تولید ثروت بیانجامد این نخبه مهندسی بهداشت محیط ادامه
می‌افزاید: متاسفانه علی‌رغم رشد کمی، مقالات کشور به لحاظ کیفی به سطح
کافی برای تعداد استنادات از سوی دانشمندان سایر کشورها نرسیده‌ایم که این
نشان‌دهنده مشکل در حوزه ارتقاء کیفیت فعالیت‌های علمی است. مقاله‌ای قابل
استناد است که از بنیه علمی و تحقیقاتی قوی برخوردار باشد. تولید علم باید
به تولید ثروت بیانجامد. البته لزومی ندارد یک تحقیق حتماً به ساخت دستگاه و
یا ماده‌ای خاص منتج شود. برخی مواقع تحقیق باید بتواند فرآیند مناسبی
برای حل مشکلات کشور بیابد؛ البته در این زمینه تازه‌کار هستیم. تشویق برای
ثبت اختراع در کشورهای پیشرفته و تأکید بر ایجاد و گسترش شرکتهای
دانش‌بنیان راه‌کارهای بسیاری خوبی است که در این حوزه بکار گرفته شده است.
با محاسبه این فعالیت‌ها و امتیازدهی به آنها در ارتقاء اعضای هیأت علمی
می‌توان روند مذکور را تسریع کرد. به هر حال کشور نیاز خود را شناخته است و
بخوبی راه برون‌‍رفت از آن را یافته به همین دلیل در تلاش برای آشتی بین
تعداد مقالات و دیگر شاخص‌های علمی‌شدن است. شروع کردن از مونتاژ بد نیست، بد آن است که در مرحله مونتاژ بمانیم دکتر حسن ابراهیم‌زاده معبود؛
چهره‌ماندگار علمی و برنده جایزه علامه طباطبایی با اشاره عدم توجه به علوم
پایه، کشور را برای پیشرفت علوم کاربردی محتاج واردات علم می‌کند!
می‌گوید: نباید از این علوم انتظار پژوهش و تحقیق کاربردی‌زودبازده داشت.
توجه به علوم مهندسی و عدم توجه به علوم پایه و علوم انسانی، چشمه علم
کاربردی را خشک می‌کند. علوم پایه یعنی ایده، یعنی فکر جدید؛ ایده جدید
یعنی خلق جدید. ایده از علم پایه بیرون می‌آید و کاربرد حاصل علوم کاربردی
است. به رشته‌های مهندسی بها داده می‌شود چون خروجی آن برای جامعه ملموس
است اما رشته‌های انسانی و علوم‌پایه اینگونه نیست. این درحالیست که امروزه
خروجی‌های مهندسی بیشتر مونتاژ است. صرف شروع کردن از مونتاژ بد نیست، بد
آن است که در مرحله مونتاژ بمانیم. می‌توان از مونتاژ به مهندسی معکوس و
از آن به خلاقیت و در نهایت تولید محصولات جدید رسید. مونتاژ مقاله هدفی نسنجیده و دور از شان جامعه علمی کشور است اما دکتر جواد فیض؛ برگزیده اولین دوره
جایزه علامه طباطبایی در این خصوص معتقد است: نتایج کارهای پژوهشی در غالب
موارد به صورت مقالات علمی نمود پیدا می‌کند و این امر باعث ارتقای علم و
فناوری می‌شود. گرچه مقاله هدف نیست ولی لزوماًًًً پژوهش و دستاوردهای آن
برای بهره‌برداری سایرین باید در قالب مقاله در مجلات معتبر چاپ شود. از
اینرو مونتاژمقاله را باید هدفی نسنجیده و دور از شان جامعه علمی کشور تلقی
کرد. این استاد دانشگاه تهران ادامه داد:
درتعامل نزدیک بین رشته‌های مهندسی و صنایع کشور دو هدف قابل حصول است. اول
پاسخ به نیازهای صنایع و رفع مشکلات علمی و فنی آنان؛ دوم ارائه راه
کارهای جدید و بدیع حاصل از پژوهش‌های به‌روز بگونه‌ای که در سطح جهانی هم
قابل عرضه باشد. در این راستا درک متقابل محققان ومتخصصان صنعت می‌تواند دو
طرف را در ارتقای پژوهش و دستیابی به نتایج کاربردی یاری دهد. تا سخن و کشف علمی نقد نشود به کمال نمی‌رسد همچنین دکتر علی‌اکبر صبوری؛ برنده جایزه
علامه طباطبایی با بیان اینکه تولید علم یک فرآیند جهانی است، تأکید
می‌کند: نتیجه تحقیق باید منتشر شود تا همگان آن را بخوانند و مورد ارزیابی
و نقد قرار بگیرد. تا سخن و کشف علمی نقد نشود به کمال نمی‌رسد. تا علم
تولید شده در معرض دیگران قرار نگیرد، چگونه می‌تواند نقد شود و به کمال
برسد. پایان نامه و رساله‌ای که در نشریات بین‌المللی مطرح نشود، خشک و
بی‌روح و بی‌ارزش است و خیلی زود به فراموشی سپرده شده و نابود می‌شود. منتشر کن یا نابود شو؛ یک ضربه عصبی این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه
می‌دهد: رشد رقابت علمی و فرهنگِ منتشر کن یا نابود شو در محیط‌های علمی،
اگرچه می‌تواند باعث پویایی تولید علم در دانشگاه‌ها شود اما ممکن است با
عینیت و صداقت پژوهش در تضاد باشد، چون این موضوع به دانشمندان برای تولید
مقاله به هر قیمتی، فشار می‌آورد. ʺمنتشر کن یا نابود شوʺ یک ضربه عصبی در
نوشتن و چاپ مقاله به بسیاری از دانشمندانی است که در محیط‌های دانشگاهی
کار می‌‌‌‌‌کنند. اما هر پدیده‌ای که اتفاق می‌افتد دارای جنبه‌های مثبت و
منفی است. باید سکان هدایت آن پدیده به سمت افزایش جنبه‌های مثبت و کاهش
جنبه‌های منفی باشد. دو دهه فقط به تولید علم پرداختیم و فقط به کمیت تولید
اندیشیدیم و از کیفیت تولید علم غافل شدیم. چاپ مقالات را در هر نشریه‌ای
نباید قبول کنیم. فرهنگ دانشگاهی؛ تبلوری از فرهنگ اجتماعی دکتر محمد مهدی شیخ جباری، چهره ماندگار
فیزیک راه‌حل مشکل مقاله‌محوری را در مباحث فرهنگی جستجو می‌کند. وی معتقد
است: در هر جامعه‌ای فرهنگ دانشگاهی خاصی وجود دارد که در واقع تبلوری از
فرهنگ اجتماعی آن جامعه اما در قالبی کوچکتر و حساب شده‌تر است. مثلاً در
فرهنگ دانشگاهی امریکا فرد می‌تواند آرزوهای خود را دنبال کند. آنان
امکانات خود را در اختیار فرد مستعد و با پشتکار قرار می‌دهند تا وی بتواند
در یک رقابت سنگین و فشرده که بیش از اخلاقیات بر اساس ضوابط و نتایج است،
به جستجوی آرزوهای خود برود. در واقع در جامعه دانشگاهی امریکا اخلاق به
عنوان بخشی از ضوابط است و به خودی خود جایگاه ویژه‌ای ندارد. در این جامعه
فردی را که علاوه بر فاکتورهای گفته شده، بلندپروازی نیز داشته باشد، با
ابزاری که در اختیار دارند به شهرت بسیاری می‌رسانند؛ و این در حالی است که
در اغلب موارد فرد در واقع چیزی بیشتر از هم‌قطارهای خودش برای ارائه
ندارد! این شهرت فرد و جامعه را به ارضای روحی می‌رساند و تا مدتی همراه
اوست و سپس از او گرفته می‌شود. در این فرهنگ، پیشرانه علمی بلندپروازی
افراد است. اروپا اما متفاوت از امریکا است. در اروپا پیشرانه افراد برای
انجام فعالیت علمی، حس کنجکاوی افراد است. در واقع دانشمندان اروپایی میلی
به شهرت و جهانی شدن ندارند و آنچه آنان را به ادامه تحقیقات و پژوهش‌ها
فرامی‌خواند، همان حس کنجکاوی و انگیزه درونی است. بایستی به دنبال پیشرانه دیگری گشت! این برگزیده جایزه علامه طباطبایی ادامه
می‌دهد: اما در ایران فرهنگ تحقیق بسیار نوپا است؛ در کار علم به دنبال
مهندسی معکوس رفته‌ایم؛ برای ایجاد انگیزه برای مهندسی معکوس و به دست
آوردن علم درجه 3 رو به مونتاژ مقاله آورده‌ایم. من به این روند خرده
نمی‌گیرم چراکه شاید ناگزیر از انجام این کار باشیم، اما این یک واقعیت
است: با روند کنونی ما پیشرفت نخواهیم کرد! پیشرانه افراد برای انجام
فعالیت پژوهشی مونتاژمقاله برای بدست آوردن جایگاه علمی، استفاده از مزایا،
ارتقای سطح و حتی تبدیل شدن به چهره برتر علمی است. اگر این نیروی پیشرانه
از بین برود، خیلی‌ها از کار کردن دست می‌کشند؛ چراکه نه امکانات امریکایی
را دارند، نه انگیزه و حس کنجکاوی اروپایی را و نه اینکه زمینه برای
پیشرفت آنان فراهم است. بایستی به دنبال پیشرانه دیگری گشت. در پایان بایدگفت آنچه نیاز اصلی برای
رسیدن به جایگاه مطلوب است، رشد کمی و کیفی همزمان تولیدات علمی است و اگر
به هر دلیلی در هر یک از این دو بخش عملکرد مناسبی صورت نپذیرد، جامعه
ایرانی متضرر خواهد شد.
