فروش بیش از 1000 میلیارد ریالی تجهیزات آزمایشگاهی ساخت داخل، آغاز اجرای 3 پلت‌فرم ماهواره سبک و 2 پلت‌فرم ماهواره مخابراتی و سنجشی،تولید 13 داروی جدید مبتنی بر زیست فناوری،گردش مالی 2 هزار میلیارد ریال در سال در حوزه نانو،کسب رتبه 4 جهانی در شتاب علمی و رسیدن نسبت اعتبارات پژوهشی به تولید ناخالص داخلی به یک درصد بخشی از اقدامات دولت یازدهم در علم و فناوری است.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری، طی سال‌های گذشته در سیاستگذاری و راهبری کلان علم و فناوری انسجام کافی موجود نبوده و توجه دولت‌ها بیشتر به سیاست‌های عرضه‌گرایی مانند سرمایه‌گذاری مستقیم در تحقیق و توسعه معطوف بوده است و از پرداختن به سیاست‌های بخش تقاضای علم و فناوری به منظور حفظ موازنه بین عرضه و تقاضا تا حدود زیادی غفلت شده است.
در هیچ یک از دولت‌های قبل عزم جدی برای تحقق بند (هـ) ماده 16 قانون برنامه پنجم توسعه مبنی بر افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی به گونه‌ای که تا پایان برنامه به 3 درصد برسد، نبوده است. بر این اساس، در دولت یازدهم تلاش شده است تا با رویکرد تجاری‌سازی و پیوند فعالیت‌های علم و فناوری با طرف تقاضا، از طرح‌ها و پروژه‌های اولویت‌دار توسعه فناوری حمایت گسترده‌ای به عمل آید.
مهمترین حمایت‌های دولت برای رفع چالش‌های علم و فناوی
از مهمترین اقدامات دولت یازدهم در این زمینه اجرای قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان است. با اجرای این قانون و فعال‌سازی حمایت‌های پیش‌بینی شده، حدود 2 هزار و 400 شرکت تایید صلاحیت شده و برای تامین مالی طرح‌های توسعه‌ای خود به صندوق نوآوری و شکوفایی معرفی شدند.
به عبارت دیگر تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان تایید صلاحیت شده در دولت یازدهم رشد 40 برابری داشته است. این شرکت‌ها در شرایط فعلی اشتغال مستقیم برای 38 هزار نفر تمام وقت و حدود 75 هزار نفر نیمه وقت فراهم کرده‌اند که عمدتا از نیروهای تحصیل کرده و نخبه به شمار می‌آیند. این شرکت‌ها با فروشی بیش از 100 هزار میلیارد ریال، رشد قابل توجهی را تجربه کرده‌اند.
معافیت‌های گمرکی، کریدور صادراتی، معافیت سربازی، استقرار در محدوده تهران، معافیت‌های مالیاتی برای حدود هزار و 300 شرکت در سال مالی 1393، خدمات کریدور صادراتی و شهرهای بزرگ و آموزش‌های تخصصی از دیگر حمایت‌های ارائه شده به شرکت‌های دانش‌بنیان است.
تا پایان نیمه خرداد ماه سال 1395، تعداد هزار و 13 طرح از مجموع هزار و 973 طرح ارائه شده توسط شرکت‌های دانش‌بنیان به صندوق نوآوری و شکوفایی، تایید شده است که اعتبار مصوبی بالغ بر 6 هزار و 280 میلیارد ریال را شامل می‌شود. بیشترین طرح‌های مصوب در حوزه‌های الکترونیک و کنترل (18 درصد)، تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاه (16 درصد) و زیست فناوری (15درصد) است.
علاوه بر آن ایجاد ارتباط میان شرکت‌های دانش‌بنیان و مجموعه‌های بزرگ اقتصادی و صنعتی کشور اولویت مهمی است که برای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در دستور کار دولت قرار گرفته است.
ارائه تسهیلات از قبیل سرمایه گذاری خطرپذیر، وام، کمک بلا عوض، لیزینگ محصولات دانش بنیان و تسهیل صدور انواع ضمانت‌نامه‌ها به شرکت‌های دانش بنیان توسط صندوق نوآوری و شکوفایی از دیگر خدمات ارائه شده از سوی این صندوق به شرکت‌های دانش بنیان است.
حمایت از 800 طرح توسعه فناوری و تجاری سازی
در دولت یازدهم در کنار حمایت از شکل‌گیری کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار، اجرا 4 طرح کلان ملی طرح «میکرو آلگ»، «تونل باد افقی»، «طراحی و ساخت دیسک ریز سیالات» و تجاری سازی آنها برای تشخیص بیماری (lab on disk) و «شبکه ملی اطلاعات (IDC )» از زیر پروژه‌های طرح ملی توسعه فناوری‌های پایه شبکه ملی اطلاعات پیگیری شد.
همچنین از پژوهش‌های تقاضا محور در حوزه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع دانش‌بنیان هوایی و هوانوردی، کشاورزی و منابع طبیعی، سلول‌های بنیادی، حوزه فناوری اطلاعات، ارتباطات نیز حمایت به عمل آمد.
حمایت از حدود 800 طرح توسعه فناوری و تجاری‌سازی در ستادهای توسعه فناوری، حمایتی بالغ بر 300 میلیارد ریال توسط صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور از یک‌هزار و 495 طرح مصوب و حمایت از 50 طرح کلان علم و فناوری با اعتباری بالغ بر یک هزار و 500 میلیارد ریال در حوزه‌های مختلف همچون سلامت و درمان، کشاورزی، هوافضا، حمل‌ونقل، علوم و فنون هسته‌ای و صنایع تولیدی از دیگر اقدامات حمایتی دولت یازدهم در بخش علم و فناوری بوده است.
فروش 1000 میلیاردی تجهیزات آزمایشگاهی
همزمان با آغاز به کار دولت یازدهم نسبت به راه‌اندازی شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی ایران اقدام شد و از ابتدای تیرماه سال 1393 این شبکه با هدف هم‌افزایی توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزه‌های مختلف فناوری‌های پیشرفته و راهبردی آغاز به کار کرد.
برگزاری سومین دوره نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ساخت ایران با حضور بیش از 300 شرکت موجب شد شرکت‌های تجهیزات سازی بیش از 850 میلیارد ریال در سال 1393 و با حضور بیش از 400 شرکت در چهارمین دوره نمایشگاه موجب فروش بیش از 1000 میلیارد ریالی برای شرکت‌ها در سال 1394 شد.
تلاش برای توسعه فناوری‌های فضایی
احیای مجدد پژوهشگاه هوا فضا و تفکیک آن از پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی موجب شد تا این پژوهشگاه به جایگاه اصلی خود ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و اختصاص ردیف اعتباری مستقل از طریق مصوبه هیات محترم وزیران در سال 1394 برگردد. این امر قطعیت بخشیدن به این پژوهشگاه از طریق درج آن قانون بودجه سال 1395 کل کشور را در پی داشته است.
در حوزه فضایی پروژه‌های مرتبط با خوداتکایی در زمینه پرتاب کننده و ماهواره‌های سبک تا 200 کیلوگرم و برای مدار تا 1000 کیلومتر و سرویس دادن به سایر کشورها، داشتن 3 پلت‌فرم ماهواره سبک و 2 پلت‌فرم ماهواره مخابراتی و سنجشی از راه دور جهت مدار GEO برای رفع نیازهای مخابراتی و تلویزیونی و قرار دادن آنها در مدار و کاربری کلیه ماهواره‌ها جهت رفع نیازهای کلیه نهادها و دستگاه‌های کشور آغاز به کار کرده‌اند.
در حوزه هوا و فضا در دولت یازدهم، از 62 پروژه فناوری سیستمی در حوزه هوایی حمایت شده است. همچنین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان هوایی جهت طراحی و ساخت زیر سیستم‌های هوایی به 375 شرکت رسیده است.
توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور
در حوزه ICT نیز با همکاری نهادهای مرتبط، سرمایه‌گذاری و پروژه‌های مرتبط با توسعه ساخت داخل و گسترش شرکت‌های دانش بنیان به ویژه در کالاهای راهبردی مانند تجهیزات شبکه مبتنی بر IP، رادیوهای پر ظرفیت، دسترسی رادیویی 4G،FAB (مجتمع ساخت قطعات میکرو الکترونیک)، توسعه فناوری‌ها و کاربردهای الکترونیک و میکروالکترونیک در صنعت مخابرات، IT و تجهیزات الکترونیک مصرفی و صنعتی، تجهیزات انتقال شبکه زیر ساخت (نوری)، ماهواره‌های سنجشی مخابراتی مدار بالا در دستور کار قرار گرفته است.
تدوین سندهای راهبردی فناوری‌های دریایی کشور، فناوری‌های نرم و هویت ساز، انرژی‌های تجدیدپذیر، فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست در راستای تحقق اولویت‌های مشخص شده در نقشه جامع علمی کشور از دیگر اقدامات دولت در این زمینه بوده است.
مقابله با فناوری هراسی در حوزه مرزهای دانش
مقابله با فناوری هراسی و توسعه فناوری‌های مرز دانش در حوزه‌های بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک و نانو تکنولوژی و علوم شناختی از مهمترین اقدامات در دستور کار دولت است.
در این راستا سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به تنظیم بودجه سال 1395 براساس بودجه‌ریزی عملیاتی و سازماندهی امور، فصول، برنامه‌ها و فعالیت‌ها در این راستا اهتمام ورزید.
به این ترتیب ذیل هریک از 10 اموری که براساس طبقه‌بندی نظام آمارهای مالی دولت (GFS) در لایحه بودجه سال 1395 جایگزین چهار امور قبلی شده‌اند، فصل تحقیق و توسعه مربوط ایجاد و از سوی دیگر با توجه به اهمیت پژوهش‌های پایه‌ای و توسعه‌ای، دو فصل مستقل نیز در خصوص پژوهش‌های فوق ذیل امور آموزش و پژوهش تعریف شده است و به این ترتیب تعداد 13 فصل در رابطه با فعالیت‌های پژوهشی، منطبق با تفکیک وظایف دولت مبتنی بر طبقه‌بندی GFS در قانون بودجه سال 1395 منظور شده است.
هدف‌گذاری ایران در حوزه زیست فناوری
در حوزه‌های زیست فناوری در دو سه سال گذشته تلاش‌های گسترده‌ای در راستای تجاری‌سازی و ورود این فناوری به اقتصاد کشور و عرصه صادرات به عنوان یکی از فناوری‌های تحول‌آفرین در حوزه اقتصادی- اجتماعی شده است.
براساس هدف‌گذاری‌های انجام شده، سهم ایران در بازار زیست فناوری بین‌المللی در 5 سال آینده به 1.5 درصد و در افق 10 ساله به 3 درصد خواهد رسید و محصولات ایرانی در حوزه‌های سوخت زیستی، زیست فناوری کشاورزی، داروهای نوترکیب، پروبیوتیک‌ها در عرصه تجاری‌سازی وارد خواهند شد.
در این راستا در حوزه فناوری‌های زیستی، در حال حاضر 13 داروی جدید مبتنی بر زیست فناوری، زیست مهارگرها و کودهای زیستی در حوزه کشاورزی در حال تجاری سازی و ورود به بازار است و در حوزه واکسن‌ها نیز برنامه خودکفایی ملی در دستور کار قرار دارد.
در حوزه مهندسی ژنتیک نیز علاوه بر رونمایی از پنبه تراریخته مقاوم به آفات، برای اولین بار در کشور انجام آزمایشات برنج تراریخته و حضور گسترده مرجعیت ملی ایمنی زیستی کشور در عرصه‌های بین‌المللی از سر گرفته شد.
برگزاری نشست‌های تخصصی بین‌المللی از جمله با مشارکت بنیاد جایزه جهانی غذا و تکمیل زیرساخت‌های لازم و آغاز فرآیند صدور مجوز کشت محصولات تراریخته و برچسب‌گذاری محصولات وارداتی از دیگر اقدامات دولت در این حوزه بوده است.
گردش سالیانه 2000 میلیاردی در حوزه نانو
در حوزه نانو، پس از اجرای برنامه 10 ساله اول فناوری نانو، برنامه دوم پیشرفت این فناوری از سال 1394 آغاز شده است که براساس آن تا سال 1400، جایگاه علمی ایران بر اساس تعداد انتشارات معتبر در جهان از رتبه هفتم به رتبه ششم و از لحاظ کیفیت علمی از رتبه بیستم به رتبه پانزدهم و از لحاظ اختراعات معتبر، از رتبه بیست و هفتم به رتبه 20 خواهد رسید.
در حوزه تجاری‌سازی نیز در شرایط فعلی با شکل‌گیری حدود 160 شرکت دانش‌بنیان در این حوزه و با گردش مالی 2 هزار میلیارد ریال در سال، مقدمات جهش اقتصادی در حوزه نانو فراهم شده و پیش‌بینی می‌شود در افق برنامه ششم، حجم بازار محصولات فناوری نانوی ساخت ایران 40 هزار میلیارد ریال و میزان اشتغال ایجاد شده در فناوری نانو 25 هزار شغل خواهد بود.
در حال حاضر حجم بازار محصولات فناوری نانوی ساخت ایران 3 هزار و 200 میلیارد ریال و میزان اشتغال ایجاد شده در این فناوری 6 هزار و 500 شغل است.
رویکرد اصلی برنامه‌های فناوری نانو، ارتقاء رقابت‌پذیری صنایع موجود کشور است و اولویت‌های کاربرد فناوری نانو، حوزه‌های بهداشت و نانوداروها، تصفیه و شیرین سازی آب، تصفیه پساب‌ها و رفع چالش‌های زیست‌محیطی، افزایش بهره‌وری صنایع مرتبط با انرژی و تولید تجهیزات صنعتی در داخل کشور خواهد بود.
نتایج حاصله و آخرین وضعیت
با انجام اقداماتی که از سال 1392 تاکنون انجام شده شاخص‌های اساسی بخش علم و فناوری با رشدهای مناسبی همراه بوده است که از آن جمله می‌توان به شاخص تعداد پژوهشگران به یک میلیون نفر جمعیت با متوسط رشد سالانه 12.9 درصد اشاره کرد که از هزار و 248 نفر در سال 1392 به هزار و 591 نفر تا آبان 1394 رسیده است.
در شاخص تعداد مقالات نمایه شده در اسکوپوس نیز با 4.6 درصد رشد همراه بوده است و با وجود ثابت ماندن شاخص «هرش» مقالات ایران، شاخص تعداد مقالات علمی مشترک با محققان خارجی رشد 8.8 درصدی داشته است.
ایران تا پایان سال 2015، با حدود 40 هزار مقاله نمایه شده در پایگاه اسکوپوس رتبه اول منطقه و رتبه 16 جهان را دارد ضمن آن که در تعداد استنادات به مقالات دانشمندان ایرانی، کشور دارای رتبه 22 است.
در شاخص تعداد مقالات منتشر شده علمی کشور که یکی از عوامل کلیدی سنجش و تحلیل پیشرفت علمی محسوب می‌شود، از رتبه‌های 17 و 18 دنیا در سال‌های 1391 و 1392 به رتبه 16 در سال 1393 رسیده است که بالاترین رتبه جمهوری اسلامی ایران تاکنون در این زمینه بوده است و نشان از اهتمام بالای مجموعه دولت به افزایش شتاب علمی و هم‌راستا با جهاد مستمر علمی مطروح شده در بند (1) سیاست‌های کلی ابلاغی علم و فناوری است.
انتظار می‌رود در رتبه‌بندی‌های سال 1394 (2015 میلادی) که تاکنون به صورت رسمی توسط مراجع ذیربط در دنیا منتشر نشده است، روند رو به رشد شتاب علمی کشور تداوم داشته باشد. ایران هم اکنون در جهان رتبه 4 شتاب علمی را دارد.
از نظر تعداد مقالات برتر در سال 2014 نسبت به سال 2012 رشد حدود 100 درصدی مشاهده می‌شود به گونه‌ای که سهم مقالات ایران از مقالات برتر بین‌المللی جهان حدود 1.5 درصد است.
به لحاظ شاخص نوآوری نیز رتبه ایران از 113 در سال 1392 به 106 در سال 1394 ارتقا یافته است.
نسبت اعتبارات پژوهشی به تولید ناخالص داخلی نیز از 0.43 درسال 1392 به 0.48 درصد در سال 1394 افزایش یافته است. این سهم در سال 1395 برای اولین بار در تاریخ کشور به بالای یک درصد رسیده است. از این رو در راستای اجرایی کردن بند 8-2 سیاست‌های کلی علم و فناوری، ابلاغی مقام معظم رهبری مبنی بر افزایش بودجه تحقیق و پژوهش به 4 درصد تولید ناخالص داخلی در قالب بند «د» تبصره (13) قانون بودجه سال 1395 مبلغ 70 هزار میلیارد ریال به شرح اعتبارات جدول (14) قانون یاد شده علاوه بر اعتبارات پژوهشی سالانه، جهت امور پژوهشی و توسعه فناوری منظور شده است.
همچنین در قالب بند (3) ماده (14) لایحه برنامه ششم توسعه کلیه دستگاه‌های اجرایی مجاز شده‌اند علاوه بر اعتبارات پژوهشی که ذیل دستگاه در قوانین بودجه سالانه منظور شده است، حداقل دو درصد از اعتبارات هزینه‌ای بجز فصل یک و شش و حداقل دو درصد از کل اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای خود را برای امور پژوهشی و توسعه فناوری اختصاص دهند.
در صورت اجرای این حکم قانونی، گام اساسی و مهمی در راستای تحقق میزان هدف‌گذاری شده در بند (8-2) سیاست‌های کلی علم و فناوری، برداشته خواهد شد.
ثبت 387 اختراع از سوی پارک‌های علم و فناوری
با اقدامات صورت گرفته تعداد پارک‌ها و مراکز رشد علم و فناوری رشد قابل توجهی داشته است به گونه‌ای که در حال حاضر 38 پارک و 180 مرکز رشد علم و فناوری در کشور مشغول فعالیت هستند.
تعداد ثبت اختراعات صورت گرفته از سوی پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد از 360 مورد در سال 1392 به 387 مورد در سال 1394 افزایش یافته و میزان کل صادرات محصولات دانش‌بنیان آنها از 14.1 میلیون دلار در سال 1392 به 49.6 میلیون دلار در سال 1394 رسیده است.
رتبه ایران در دسترسی به تسهیلات مالی
از منظر زیرساخت‌های مالی و سرمایه‌گذاری ایران در بعد سهولت دسترسی به تسهیلات مالی، به همراه مصر و ترکیه در رتبه 81 جهان قرار دارد.
افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی در قانون بودجه 95
یکی دیگر از اقدامات مهم دولت یازدهم در خصوص تأمین سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی است که طبق اساسنامه صندوق می‌بایست به 30 هزار میلیارد ریال از محل حساب ذخیره ارزی و یا صندوق توسعه ملی طی سه سال می‌رسیداین امر در دولت قبل اجرایی نشد و در دولت یازدهم با وجود تمام محدودیت‌های پیش رو، در قوانین بودجه سال‌های 1393 و 1394کل کشور جمعا 13 هزار و 850 میلیارد ریال و در قانون بودجه سال 1395 کل کشور 5 هزار و 994 میلیارد ریال برای این منظور در نظر گرفته شده است.
در مقایسه‌های بین‌المللی وضعیت شاخص‌های علم و فناوری ایران نسبت به کشورهای منطقه از نظر رتبه نوآوری، رقابت‌پذیری، کارآفرینی و اشتغال دانش‌بنیان از کل اشتغال کشور در وضعیت پایین‌تری نسبت به کشورهایی مثل ترکیه و عربستان قرار دارد لیکن به لحاظ شاخص تعداد پژوهشگران دارای شاخص هرش بالای 15 به یک میلیون نفر جمعیت قرار دارد.
