به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری به نقل از خبرگزاری آنا،«فرار مغزها» پدیده‌ای است که در دهه‌های اخیر به صورت وسیع و چشمگیر گریبان کشورهای زیادی را گرفته است. برخی کشورهای توسعه یافته گرفتار فرار مغزها هستند و بسیاری از کشورهای توسعه یافته نیز مقصد فرار مغزها قرار می‌گیرند.
آذرماه سال 96 قائم مقام دانشگاه علوم پزشکی همدان در هیجدهمین جشنواره پژوهش و فن‌آوری این دانشگاه و در جمع اساتید و پژوهشگران، پدیده فرار مغزها از کشور را فاجعه‌بار دانست و گفت: خروج ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان کشور در سال ۱۳۹۴ و مهاجرت به دیگر کشورها از جمله کانادا برابر است با مجموع درآمد نفت که فاجعه‌ای برای کشور است.
دکتر رشید حیدری مقدم با ابراز تاسف تصریح کرد: بدترین اتفاق در پدیده فرار مغزها فرار ژن از کشور است که به احتمال زیاد کشور در دهه آینده با پدیده پایین آمدن آی‌کیو یا فکر خلاق و نوآور مواجه خواهد شد. اخیرا بانک جهانی هم ادعا کرده که بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ مهاجرت خالص از ایران ۳۰۰ هزار مورد بوده است. بنابراین تصمیم گرفتیم با پرویز کرمی، مشاور رئیس بنیاد ملی نخبگان و مشاور معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری گفت‌وگو کنیم تا از حقایق میزان و آمار مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج، بازگشت آنان به کشور و همچنین از اعداد و ارقام فرارمغزها باخبر شویم.
در ادامه متن کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید:
از دید جنابعالی چه عواملی باعث مهاجرت نخبگان به خارج از کشور می‌شود؟
قبل از پاسخ به پرسش شما بر خود لازم می‌دانم که نکات مهمی را در این رابطه بیان کنم؛ متاسفانه در سال‌های اخیر ما با یک فضای وهم آلود و شایعه‌ای در خصوص فرارمغزها از ایران مواجه هستیم چراکه عده‌ای از افراد و سایت‌های خبری آمار دقیقی را درباره مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور مطرح نمی‌کنند. حتما این شایعه را در خبرهای غیرمعتبر شنیده‌اید که مثلا می‌گویند سالانه بیش از 180 هزار نخبه، ایران را ترک می‌کنند.
اما با کمی تامل در می‌یابیم که آیا ما این تعداد نخبه در کشور داریم که سالانه 180 هزار نفرشان کشور را به قصد مهاجرت ترک کنند؟! متاسفانه هر فردی چنین آمارهایی را براساس برداشت‌های شخصی که به دست آورده بیان می‌کند. به طور مثال دو یا سه نفر از آشنایان یا اطرافیان آن فرد که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته است طبق آن آماری را به کل کشور تعمیم می‌دهد و می‌گوید این تعداد در سال فرار مغزها داریم.
بسیاری از آمارهایی که در سال‌های اخیر در خصوص فرارمغزها یا مهاجرت نخبگان دهن به دهن می‌شوند معتبر نیستند و من از همه رسانه‌ها و مردم ایران درخواست می‌کنم به آمار سازمان‌های مربوطه و معتبر توجه داشته باشند. آخرین و جدیدترین گزارشهای بین‌المللی نشان می‌دهد که ایران نه تنها در ردیف 30 کشور نخست ارسال کننده مهاجر نیست بلکه تعداد مهاجران ایرانی بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است. اما متاسفانه در این میان عده‌ای طوری در رسانه‌ها و افکار عمومی مهاجرت پایین‌تر از آمار جهانی مغزهای ایرانی را ترسیم کردهاند تا بذر ناامیدی در کشور و جامعه شیوع پیدا کند و همه فکر کنند که نخبگان، افراد با استعداد و هر کسی که سرش به تنش می‌ارزد از ایران مهاجرت می‌کند.
بله من منکر مهاجرت نرمال و در برخی رشته‌های دانشگاهی نیستم و حتی رفتن در آن رشته‌ها برای کشور لازم و ضروری هم هست و حتما تعدادی از بهترین فرزندان ایران بنا به دلایلی از ایران می‌روند؛ اما ما در این خصوص و با یکسری دلایل رانشی یا دافعه و همینطور دلایل کششی جذب کننده روبه رو هستیم. تقریبا دلایل دافعه ما با دلایل جذابه آن طرفی‌ها که باعث مهاجرت نخبگان می‌شود برابری می‌کند. در اینجا باید به یک مطالعه آماری استناد کنم؛ که افرادی در دانشگاه استنفورد با جامعه آماری 4500 نفری شامل محقق، دانشجو، اساتید و متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور کار تحقیقاتی و پژوهشی انجام داده بودند اشاره کنم. آنان از این ایرانیان پرسیدند که چه دلایلی باعث مهاجرت شما به خارج شد؟ و یا چه دلایلی باعث برگشت شما می‌شود؟
جالب است بدانید 70 درصد ایرانیان گفته بودند دغدغه کمک به پیشرفت و توسعه ایران را داریم، 82 درصد از آنان نیز تمایل خودشان را برای همکاری با ایران در فعالیت‌های مرتبط اعلام کردند و 60 درصد از آن‌ها هم بیان کردند که فرآیند طولانی جذب در هیات‌های علمی دانشگاه‌ها و... باعث شده تا ما نتوانیم به ایران برگردیم. برخی از این دوستان هم ادله خودشان را در دافعه این طور بیان کردند که شرایط کسب و کار خوب در حوزه علم و فناوری در ایران وجود ندارد و بعضی دیگر هم گفته‌اند که می‌خواهند دنیای جدید را تجربه کنند. حتی از این افراد پرسیده شده که اگر آن دانشگاه بین‌المللی در ایران شعبه داشته باشد آیا باز هم حاضر به مهاجرت می‌شدید؟ تعداد قابل توجهی از آنان پاسخ مثبت داده‌اند چراکه علاقه دارند دنیای جدیدی را تجربه کنند.
بالاخره برای تعدادی از نخبگان جذابه‌های خاصی وجود دارد مدرک معتبر، گرنت‌های خوب، زندگی در دنیای جدید، تکنولوژی‌های نو و انگیزه‌های متفاوتی هم برای ادامه تحصیل و حضور در دانشگاه‌های دنیا به نخبگان پیشنهاد می‌شود. از طرفی آمارهایی را موسسات بین‌المللی درباره مهاجرت و جابه‌جایی افراد تحصیلکرده ارائه می‌دهند؛ اما بنابر آمار داده‌ها و روندهای کلان مهاجرت در سال 2013 جمعا حدود 32 میلیون مهاجرت خارج از وطن در کل دنیا صورت گرفته است که بنابر این آمار و گزارش، ایران جزو کشورهای اصلی مهاجر فرست محسوب نمی‌شود.
سازمان همکاری اقتصادی و توسعه هم در سال 94 آمار و گزارش‌هایی را در این باره ارائه داده که ایران جزو 20 کشور نخست قرار ندارد و طبق آمار بانک جهانی در سال 95، جمهوری اسلامی ایران جزو هیچیک از 30 کشور نخست ارسال کننده مهاجر هم قرار ندارد. بازهم طبق گزارشهای منتشر شده نرخ مهاجرت ایران نسبت به کل جمعیت به صورت تجمیعی یک و نیم درصد است در صورتی‌که میانگین نرخ مهاجرت در جهان 3.2 است یعنی تعداد مهاجرت نخبگان ایران کمتر از نصف میانگین جهانی است.
در میان سخنانتان به آمار بانک جهانی درباره تعداد مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور اشاره کردید در حالی‌که همین بانک imf اعلام کرده که درسال 2009 بیش از 300 هزار نخبه از ایران مهاجرت کردهاند.
به نکته خوبی اشاره کردید. این آمار جعلی و دروغ از سوی تعدادی افراد و سایت‌های خبری به بانکی جهانی منتسب شده است. بعد از این آمار دروغ یک پایگاه خبری اعلام کرد که اگر کسی سندی از بانک جهانی یا سایت آن بیاورد که در سال 2009 چنین گزارشی راجع به مهاجرت نخبگان ایرانی داشته است؛ 100 میلیون تومان پاداش خواهد داد. بنده هم اعلام می‌کنم که اگر خوانندگان این گزارش سندی معتبر از بانک جهانی در سال 2009 ارائه دادند ما هم 100 میلیون تومان به ارائه دهنده گزارش پاداش می‌دهیم. متاسفانه آمار منتشر شده دروغ و منتسب به بانک جهانی است زیرا این موسسه بین‌المللی در سال 2009 اصلا چنین آماری درباره ایران ارائه نداده است.
آیا باید میان مهاجرت نخبگان و مهاجرت افراد برای ادامه تحصیل به خارج از کشور تفکیک قائل شد؟
بله حتما باید تفکیک قائل شویم. چراکه گزارش و آمار در خصوص فرار مغزها مهمتر از مهاجرت افراد برای کار یا گردش و... به خارج از کشور به حساب می‌آید. طبق آمار مراجع بین‌المللی مانند موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین آمریکا تعداد دانشجویان بین‌المللی از 1/3 میلیون در سال 1990 به 5 میلیون در سال 2014 رسیده است و ایران جزو کشورهای با تعدادهای بالای ارسال کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود.
طبق گزارش اداره مهاجرت آمریکا در سال 2015؛ آمریکا میزبان بیش از 1/4 میلیون دانشجوی خارجی بوده است. این افراد دارای ویزای f1 هستند، f1 یعنی دانشجویانی که بیش از یک سال و با ویزای تحصیلی در کشورها حضور دارند و ادامه تحصیل می‌دهند. براساس آمار منتشر شده به ترتیب کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی، عربستان و کانادا بیشترین و بالاترین مهاجرت نخبگان را به کشورهای خارجی داشته‌اند و در رده آخر هم ایران قرار داشته است.
طبق گزارش اداره مهاجرت کانادا یعنی کشوری که ایران را متهم به فرارمغزها می‌کند اعلام کرده در سال 94 تعداد دانشجویان ایرانی 2354 نفر بوده که ایران در آن زمان در میان دانشجویان خارجی مقیم کانادا رتبه 12 را داشته است. همینطور در آماری دیگر در سال 2016 تعداد کل مهاجران ایرانی که در کانادا حضور داشتند حدود 6400 نفر بودند که به نسبت آمار سال 2014 که تعداد 16 هزار و هفتصد و هفتاد و سه بوده کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا است. مهاجرت می‌تواند برای موضوعات مختلفی صورت بگیرد، اما ما حتما باید میان مهاجرت نخبگان و تحصیلکردگان با مهاجرت‌های اجتماعی، فرهنگی، کار و... تفکیک قائل شویم.
از تعداد نخبگانی که بعد از ادامه تحصیل به کشورهای خارجی به ایران بازگشتند آماری دارید؟
بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در دو سال و نیم گذشته تجربه خوبی را در ارائه برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج کشور داشت. این همکاری بعد از اسفند سال 96 با هدف انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور آغاز شد. در این 33 ماه گذشته میان متخصصان و اندیشمندان ایرانی یک پل ارتباطی شکل گرفت و با 50 مرکز علمی و فناوری منتخب داخلی همکاری‌هایی را شروع کردند.
در این تجربه حدود 1200 نفر از متخصصان و محققان ایرانی خارج از کشور همکاری خودشان را اعلام کردند که تا الان 890 نفر از آنان که عمدتا متخصصان ایرانی از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا مانند دانشگاه‌های آمریکا، اروپا و کانادا بودند به ایران آمدند.
12 درصد از افرادی که هم اکنون به ایران بازگشتند فارغ‌التحصیلان 20 دانشگاه برتر دنیا همچون استنفورد، ام آی تی، کمبریج، هاروارد، برکلی، امپریال کالج انگلستان و... بودند و حدود 15 درصد آنان افرادی هستند که بیشتر از 10 سال در کشورهای اروپایی و آمریکایی زندگی می‌کردند. این 890 نفری که به ایران آمدند عمدتا در هیات علمی دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و شرکت‌های دانش بنیان و یا استارت آپ‌های خودشان حضور دارند و مشغول به فعالیت هستند. جالب است بدانید 55 استارت آپ‌های مطرح در رشته‌های مختلف و معروف در ایران متعلق به همین افراد بازگشته است که برای بیش از هزار نفر دیگر کار ایجاد کردهاند.
بازهم تکرار می‌کنم ما منکر مهاجرت نیستیم و مخالف مهاجرت در برخی رشته‌ها هم نیستیم در برخی موضوعات چالش داریم. بعضی از رشته‌های دانشگاهی نیازمند این است که افرادی را برای ادامه تحصیل و کسب تجربه از علم روز دنیا به کشورهای خارجی ارسال کنیم. متاسفانه برای تعدادی از رشته‌های دانشگاهی در ایران استادی وجود ندارد و ما با این چالش بزرگ مواجه هستیم به همین دلیل می‌گویم ما باید افرادی را برای آشنایی با علم روز دنیا به کشورهای خارجی بفرستیم تا آن رشته‌ها در دانشگاه‌های ایران تقویت شوند. بنابراین ما باید خیلی از اشخاص را کمک کنیم تا به خارج بروند و آن‌ها را منتور کنیم و از همه مهمتر کمک کنیم تا آنان به کشورشان برگردند تا جلوی رفتن بی‌رویه نخبگان و افرادی که قصد ادامه تحصیل به خارج از کشور دارند گرفته شود.
همه ما باید کمک کنیم تا محیط کسب و کار برای نخبگان و افراد با استعداد جذاب شود تا این عزیزان به کشورشان بازگردند و باید کمک شود بروکراسی حاکم در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و ادارات کم یا حذف شود، موانع جذب برداشته، بحث‌های نظام وظیفه تسهیل و مشکلات اداری و درگیری‌هایی که در جامعه وجود دارد باید کاهش پیدا کند تا نخبگان ایرانی هر چه سریعتر به سرزمین مادریشان برگردند.
آیا اطلاع دارید که کدام کشورها از ورود نخبگان ایرانی استقبال می‌کنند و به آنان پذیرش می‌دهند؟
بله اکثر کشورهای اروپایی مطرح و آمریکایی طالب و جاذب دانشجویان خوش استعداد و خلاق ایرانی هستند و نخبگان بیشتر به دانشگاه‌ها و کشورهایی مهاجرت می‌کنند که دوست دارند علم و مدرک دانشگاهی آنجا را داشته باشند. یعنی گرنت‌ها و نوع امتیازاتی که داده می‌شود برای نخبگان بسیار حائز اهمیت است.
اخیرا یکی از مسئولان دانشگاه علوم پزشکی همدان پدیده فرار مغزها از کشور را فاجعه‌بار دانسته و گفته است خروج ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان کشور در سال ۱۳۹۴ و مهاجرت به دیگر کشورها از جمله کانادا برابر است با مجموع درآمد نفت کشور. شما در این باره چه نظری دارید؟
بنده این ایشان را نمی‌شناسم اما سخنان ایشان را درباره فرارمغزها شنیده‌ام. به عقیده من این آقا دچار اشتباه سهوی شده است و اگر دوباره به ایشان مراجعه کنید قطعا اشتباهشان را اصلاح خواهند کرد.
آیا از حضور دانشجویان خارجی در ایران اطلاعی دارید؟ زیرا گفته شده بیش از 20 هزار دانشجوی خارجی در کشور وجود دارد که حدود 16 هزار نفر آنان افغانی هستند و طبق سند چشم انداز تعداد دانشجویان خارجی در ایران باید به 70 هزار نفر افزایش یابد.
همانطور که گفتم افراد نباید یافته‌ها و برداشت‌های خودشان را به صورت جامعه آماری بیان کنند و من هم در پاسخ به پرسش شما باید بگویم که بنده اطلاع دقیق از تعداد حضور دانشجویان خارجی در ایران ندارم و این سوال را باید از مسئولان وزارت علوم مطرح کنید تا پاسخ دقیق و روشنی را بیان کنند.
