ساعتی دیگر و با آغاز رسمی اکران اینترنتی فیلم «خروج» سینمای ایران تجربه به‌کل متفاوتی را در زمینه ارتباط با عموم مخاطبان، خواهد آزمود؛ مهمترین چالش‌ها در مسیر توفیق در این آزمون چیست؟
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری، خیلی چیزها را تغییر داده است. دیگر در سطح شهرها نه خبری از آیین و مراسم شادباش ازدواج است و نه محفل سوگواری و عزا؛ ویروس «کرونا» نه فقط معادلات جاری در اجتماع را که حتی شمایل زندگی فردی را هم دستخوش عجیب‌ترین و غیرمنتظره‌ترین تغییرات در سده اخیر قرار داده است. سرگرمی و هنر هم از شوک این تغییرات در امان نمانده و آرام‌آرام دومین ماه تعطیلی سراسری سالن‌های سینما هم رو به پایان است.
از روز سوم اسفندماه سال ۹۸ و با اعلام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کلیه سالن‌های سینمایی کشور به حالت تعطیل درآمد. با استمرار شرایط اضطراری حراست از سلامت جامعه در برابر تهدید «کرونا» این تعطیلات تا به امروز ادامه داشته و فعلاً پایانی هم نمی‌توان برای آن متصور بود.
در چنین شرایطی نه فقط چرخه اقتصاد سینما از حرکت بازایستاده که مهمتر از آن عمیق‌تر شدن فاصله میان تازه‌ترین محصولات سینمای ایران با سبد مصرفی مخاطبان بالقوه خود، نگرانی‌هایی را رقم زده است.
هرچند توقع تجویز نسخه‌ای شفابخش از سوی مدیران سینمایی طبق تجربه، از ابتدا انتظاری بی‌جا بود، اما دغدغه‌مندان و فعالان سینمای ایران می‌دانستند این پیکر نیمه‌جان، برای احیای خود در زیر سایه کرونا حداقل نیازمند یک «مسکن» است؛ پیشنهاد «عرضه اینترنتی فیلم‌های اکران‌نشده» با چنین انگیزه‌ای پیش کشیده شد تا شاید بخشی از خسران ناشی از تعطیلات تحمیلی سالن‌های سینمایی در سراسر کشور، جبران شود. ایده‌ای که برای اجرایی شدن و سنجش میزان توفیقش، «خروج» پیش‌قدم شد.
اکران اینترنتی؛ تجربه جهانی
ترکیب «اکران اینترنتی» تا همین چند سال پیش می‌توانست یکی از متناقض‌ترین ترکیب‌ها برای علاقمندان «سینما» باشد؛ تنها هنر از هنرهای هفت‌گانه که نام «مکان» بر خود دارد و تا سال‌ها باور داشتیم که «سینما در سینما» معنا پیدا می‌کند. از زمان فراگیر شدن سایه «دنیای مجازی» بر سر زندگی واقعی اما معادلات تغییر کرد و حالا گویی تهدید «خروج سینما از سالن نمایش» تبدیل به یک فرصت شده است.
چالش بر سر «اکران اینترنتی» و نسبت آن با «هنر سینما» البته چندان تازه نیست؛ فیلمسازان پیشکسوت سینما از استیون اسپیلبرگ گرفته تا داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی در یک دهه اخیر، گاه از سر افسوس و گاه با لحنی تند و صریح بر اصالت «فیلم دیدن در تاریکی سینما» تأکید کردند تا شاید جلوی این تغییر را بگیرند. قدرت فضای مجازی اما بهترین پشتوانه برای عبور از سنت فیلم دیدن در سالن سینما بود.
جریان تغییرات در سطح جهانی با ترک‌تازی پدیده‌ای به نام «نتفلیکس» چنان شتابی داشت که خیلی زود به رغم انتقادات و مخالفت‌ها، آکادمی اسکار هم ناگزیر از تغییر قوانین خود شد تا از سال ۲۰۲۰ فیلم‌های عرضه شده در این سرویس ارائه برخط محصولات سینمایی را هم در کنار فیلم‌های اکران شده در سینماها به رسمیت بشناسد.
نتفلیکس که در آغاز یک شرکت اینترنتی «سفارش فیلم» بود، با بهره‌گیری از تجربه «تلویزیون‌های کابلی» توانست بر بستر اینترنت فضایی را ایجاد کند که مخاطبان در هر نقطه‌ای از جهان بتوانند به جای سفارش فیلم و دریافت نسخه دی‌وی‌دی آن، به‌صورت آنلاین فیلم درخواستی خود را از طریق تلویزیون، رایانه شخصی و یا حتی تلفن همراه به تماشا بنشینند و این شاید چیزی شبیه کابوس برای فیلمسازانی بود که زمانی می‌گفتند «مگر می‌توان لذت وسترن را جز روی پرده نقره‌ای بزرگ درک کرد؟»، اما حکم تحقق یک رویا را برای نوجوانان و جوانان عصر اینترنت داشت!
خیلی زود کمپانی‌های بزرگ فیلمسازی برای راه‌اندازی سرویس‌های مشابه وسوسه شدند، برندهای قدیمی‌تر جان دوباره گرفتند، شبکه‌های تلویزیونی وارد میدان رقابت شدند و اینگونه صنعت سینمای جهان بیشتر و بیشتر به سمت «خانگی شدن» سوق پیدا کرد.
اکران اینترنتی؛ تجربه ایرانی
«ما پیشگامان این مسیر در سینمای ایران محسوب می‌شویم.» اگر ملاک را ارتباط با مخاطبان عام در نظر بگیریم و دایره آثار را هم به فیلم‌های داستانی محدود کنیم، این اظهارنظر ابراهیم حاتمی‌کیا درباره پیشگامی «خروج» در زمینه تجربه «اکران اینترنتی» در ایران گزاره صحیحی است؛ اما واقعیت این است که علاقمندان فیلم‌های کوتاه و مستند چند سالی می‌شود که از طریق چند سایت تخصصی، با خریداری بلیت به تماشای آنلاین فیلم‌های منتخب خود می‌نشینند.
جدی‌ترین تجربه و شاید مطرح‌ترین آن‌ها در فضای رسانه‌ای هم مربوط به نمایش مستند «توران خانم» به کارگردانی مشترک رخشان بنی‌اعتماد و مجتبی میرتهماسب بود؛ مستندی که از ۲۶ خردادماه سال ۹۷ ابتدا برای ۴۸ ساعت در دسترس علاقمندان قرار گرفت و استقبال از نمایش اینترنتی آن به اندازه‌ای بود که تا چند روز نیز تمدید شد. بلیت‌فروشی برای این مستند حتی از طریق سایت «سینما تیکت» صورت گرفت و مخاطبان بعد از خریداری بلیت کدی را دریافت می‌کردند که با استفاده از آن می‌توانستند در فاصله زمانی ۷ ساعت، برای یک بار به تماشای آنلاین فیلم بنشینند.
دو ماه بعد و زمانی که این مستند برای دومین بار آماده عرضه در قالب اکران اینترنتی می‌شد، مجتبی میرتهماسب گزارش کرد که در نوبت اول و در فاصله یک هفته نمایش آن لاین، برای این مستند در مجموع ۱۳ هزار و ۳۰۵ بلیت در داخل و خارج به فروش رفت.
در کنار این تجربه شاخص اما در سال‌های اخیر سایت‌های تخصصی مانند «هاشور» هم در حوزه عرضه فیلم‌های کوتاه و مستند فعالیت مستمری داشته‌اند که بنابر گزارش صبح امروز مرکز گسترش سینمای تجربی در روزهای قرنطیه، مراجعه مخاطبان برای تماشای مستند به این سایت ۳۰۰ درصد افزایش داشته است.
خروج؛ چالش‌های ورود به دوران تازه؟
با وجود این سابقه اما باید پذیرفت سینمای ایران امروز در آستانه تجربه‌ای تازه قرار دارد؛ اکران اینترنتی فیلم سینمایی «خروج» نه فقط پای فیلم‌های داستانی و تولیدات روز سینمای ایران را به میدان عرضه اینترنتی باز می‌کند که جمعیت گسترده‌تری از مخاطبان را به این تجربه متفاوت فرامی‌خواند.
تیزر فیلم سینمایی «خروج» در آستانه اکران اینترنتی
از امروز ساعت ۲۰ علاقمندان سینما می‌توانند با مراجعه به دو سامانه «فیلیمو» و «نماوا» (فارغ از اشتراک یا عدم اشتراک) با پرداخت مبلغ ۱۲ هزار تومان، بلیت تهیه‌کننده و در حدفاصل ۶ ساعت پس از خرید، به‌صورت آنلاین به تماشای فیلم «خروج» بنشینند.
مهمترین چالش انتشار نسخه غیرقانونی فیلم «خروج» در حداقل زمان پس از آغاز اکران است. این اتفاق خیلی زود طیف گسترده‌ای از مخاطبان بالقوه فیلم را میان دو انتخاب مختار می‌کند؛ پرداخت هزینه و تماشای فیلم در یک بازه زمانی محدود و یا دانلود رایگان نسخه غیرمجاز فیلم و در اختیار داشتن آن برای تماشا در مدتی نامحدود! این تجربه اما برای رسیدن به مرحله «توفیق» با چالش‌های جدی مواجه است.
بی‌تردید مهمترین این چالش‌ها هم انتشار نسخه غیرقانونی فیلم در حداقل زمان پس از آغاز اکران است. این اتفاق خیلی زود طیف گسترده‌ای از مخاطبان بالقوه فیلم را میان دو انتخاب مختار می‌کند؛ پرداخت هزینه و تماشای فیلم در یک بازه زمانی محدود و یا دانلود رایگان نسخه غیرمجاز فیلم و در اختیار داشتن آن برای تماشا در مدتی نامحدود!
این چالش زمانی صورت جدی‌تری پیدا می‌کند که به این واقعیت توجه داشته باشیم؛ مصرف‌کنندگان فضای مجازی در ایران به‌خصوص فیلم‌بازهای حرفه‌ای که فیلم‌های روز سینمای جهان را از طریق اینترنت رصد و دانلود می‌کرده‌اند، عادت به مصرف «رایگان» دارند!
عبور از این چالش هر چند امنیت بالای سخت‌افزاری سامانه‌های عرضه فیلم را می‌طلبد اما قطعاً مهمترین و اصلی‌ترین متغییر در این حوزه «فرهنگ مصرف» مخاطبان است. اوج‌گیری پدیده قاچاق فیلم‌های روز سینمای ایران در سال گذشته تجربه‌ای بود که حالا نگرانی در این زمینه دوچندان هم کرده است. برای همین ابراهیم حاتمی‌کیا هم ترجیح داد روز گذشته و در ویدئوی دعوت از علاقه‌مندان به تماشای فیلمش، آرزو کند «خروج» قربانی انتشار نسخه غیرقانونی نشود.
محمدمهدی طباطبایی‌نژاد معاون ارزشیابی و نظارت سازمان سینمایی و رییس شورای عالی اکران چندی قبل در واکنش به این نگرانی در گفتگو با ایسنا اینگونه توضیح داد: «آن چیزی که خود سامانه‌ها می‌گویند و مدعی آن هستند این است که به شکل حرفه‌ای مطلقاً امکان دانلود یا کپی کردن فیلم‌ها وجود ندارد، مگر اینکه از روی تصویر، تصویر دیگری گرفته شود که طبیعتاً آنقدر کیفیت پایین و نازل است که هیچ مخاطب عاقلی چنین فیلمی را نمی‌بیند. ضمن اینکه فیلم اکران شده در دسترس است و تجربه چند وقت اخیر هم نشان داده چند فیلمی که نسخه پرده‌ای آن بیرون آمد هیچ التهابی را به وجود نیاورد و اصلاً مورد استقبال قرار نگرفت به طوری که ما حتی آن را به عنوان یک سرقت هنری هم نگاه نکردیم چون الان دیگر مدل تصویربرداری از پرده و فیلم جواب نمی‌دهد و مردم کالای مرغوب می‌خواهند.»
مخالفان چه می‌گویند؟
فارغ از مسائل مربوط به امنیت فرآیند عرضه فیلم‌ها در اینترنت اما فراگیرشدن اقبال سینماگران به «اکران اینترنتی» همچنان مخالفانی جدی دارد.
گروهی از مخالفان که بیشتر نگاهی کلاسیک به آداب فیلم دیدن دارند، هنوز از منظر اصالت «تماشای فیلم در سالن تاریک سینما»، به مخالفت با اکران اینترنتی می‌پردازند و معتقدند محصول سینمایی از نظر ساختار و قالب اساساً ماهیتی متفاوت با یک اثر تلویزیونی دارد و به همین دلیل هم «اکران اینترنتی» نمی‌تواند آلترناتیو «اکران در سینما» باشد. از همین منظر هم احتمالاً عوامل فیلم «خروج» در اولین خبر مرتبط با عرضه اینترنتی این فیلم، ابراز امیدواری کرده‌اند تا پس از پایان بحران کرونا، فرصت تماشای فیلم در سالن سینما هم فراهم شود؛ فرصتی که البته به نظر می‌رسد «سینماداران» به‌شدت با آن مخالف هستند.
محمدقاصد اشرفی رئیس انجمن سینماداران در این زمینه به خبرگزاری مهر گفت: «صاحبان آثار سینمایی مجاز هستند که فیلم‌های خود را به هر نحوی که تمایل دارند در اختیار مخاطبان سینما قرار دهند، اما فیلمی که در فضای مجازی و یا شبکه نمایش خانگی ارائه شده باشد، قطعاً در آینده در سینماها اکران عمومی نخواهد شد.»
گروه دیگر از مخالفان اکران اینترنتی هم نبود زیرساخت‌های مناسب ورود به این میدان را چالش جدی پیش روی سینمای ایران برای قبول این ریسک می‌دانند. زیرساخت‌هایی که بخشی از آن ناظر به همان مباحث مرتبط با «امنیت عرضه» است و بخش جدی‌تر آن متوجه نبود سازوکار اقتصادی تعریف‌شده و شفاف مبتنی‌بر تضمین سود صاحبان آثار برای قبول این فرآیند است.
با تمام این تفاسیر تا ساعتی دیگر سینمای ایران با «خروج» وارد میدان تازه‌ای می‌شود. میدانی که از میان فیلم‌های اکران‌نشده جشنواره گذشته فیلم فجر تا به امروز تنها یک فیلم دیگر یعنی «مردن در آب مطهر» به کارگردانی نوید محمودی برای ورود به آن اعلام آمادگی کرده و در مقابل «خوب بد جلف ۲» به کارگردانی پیمان قاسم‌خانی تلویحاً با آن مخالفت کرده است. درباره سلیقه و نظر دیگر صاحبان آثار هم احتمالاً در آینده بیشتر خواهیم شنید.
واقعیت این است که «کرونا» در کنار تمام تحولاتی که در ابعاد مختلف زندگی ما رقم زده، سینمای ایران را ناگزیر از تن دادن به این ریسک کرده است. ریسکی که توفیق در آن می‌تواند در حکم هوایی تازه برای گروه‌هایی از مخاطبان فراموش‌شده سینمای ایران باشد و ناکامی‌اش می‌تواند برای چند سال دیگر میان معادلات سینمای ایران و تجربه‌های جهانی فاصله ایجاد کند.
